طرح‌های توسعه یا طرح‌های تخریب؟

طرح توسعه حرم مطهر امام علی (ع)، طرح توسعه حرم امام حسین (ع) و سایر طرح‌های بازسازی حرم‌های مطهر در عراق و سوریه توسط ستاد بازسازی عتبات عالیات ایران صورت می‌گیرد. این پروژه‌ها هزینه‌های بسیاری دارد که توسط کمک‌های مردمی، شرکت‌های نیمه‌دولتی و دولتی تأمین می‌شود.

چنانکه به مناسبت‌های مذهبی، برای ساخت صحن و شبستان حضرت فاطمه (س) و طرح توسعه حرم مطهر امام حسین (ع) تبلیغات گسترده‌ای توسط رسانه‌ها صورت می‌گیرد تا هزینه این طرح‌ها با مشارکت‌های مردمی تأمین شود. بدین منظور در تمامی رسانه‌ها، درگاه‌های بانکی و اینترنتی برای پرداخت مبلغ و انواع شماره‌گیری‌های کد دستوری تبلیغ می‌شود. بدین نحو ما شاهد آسان‌سازی پرداخت‌های مردمی هستیم که درهرحال و هوایی مؤمنان از پرداخت وجوهاتشان منصرف نشوند، بلکه تشویق شوند که حتی در یک آجر از طرح توسعه نیز سهیم باشند.

 تعدد و بزرگی طرح‌های توسعه به‌قدری هزینه دارد که تنها کمک‌های مردمی کفاف آن را نمی‌دهد و هرساله بودجه‌ای برای ستاد بازسازی عتبات عالیات پیش‌بینی می‌شود (به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی حج: ۱۳۹۴). برای یافتن این مبلغ بودجه در اینترنت جستجویی کردم ولی متأسفانه اطلاعات کاملی از بودجه‌های مصوبه در هرسال یافت نشد. یکی از این مبالغ که در سایت مجلس ذکرشده بود، مبلغ ۱۰۰میلیون دلار بابت احداث و بازسازی عتبات عالیات از محل افزایش درآمد حاصل از صادرات نفت و میعانات گازی در سال ۱۳۹۰ بود (بند ۱۷ الحاقی لایحه بودجه ۱۳۹۰، به نقل از سایت مجلس). اگر همین مبلغ سالیانه از طرف دولت را به همراه کمک‌های مردمی و سایر سازمان‌ها و نهادها برای اجرای طرح‌های توسعه در نظر گرفت می‌توان تخمینی از هزینه‌های بسیار طرح‌های توسعه که ملت ایران پرداخت می‌کنند، پی برد.  برای تصور از حجم اجرای طرح‌های نوسازی عتبات و عالیات لازم است به بخشی از این پروژه‌ها اشاره شود.

 به نقل از گزارش‌های سایت ستاد بازسازی عتبات عالیات، طرح توسعه حرم مطهر امام علی (ع) که به نام صحن و شبستان حضرت زهرا (س) است، ۲۲۰ هزار مترمربع زیربنا دارد. این پروژه از سال ۸۹ تاکنون ادامه دارد. به ادعای گزارش سایت، طرح توسعه حرم امام علی (ع) چنان بزرگ است که بعد از مسجدالحرام مکه، بزرگ‌ترین پروژه عمرانی جهان اسلام به‌حساب می‌آید. به عبارتی وسعت این صحن دو برابر مساحت فعلی مسجدالنبی مدینه و سه برابر مساحت حرم امام رضا (ع) است. این پروژه علاوه بر صحن و شبستان‌های سه و چهار طبقه، دارای فضاهای غیر زیارتی همچون ساختمان موزه، کتابخانه، مهمانسرا، غذاخوری و ... است. درمجموع طبق برآورد کلی ۷۰۰ میلیارد تومان هزینه این طرح توسعه خواهد شد.

 طرح توسعه حرم امام حسین (ع) نیز از سال ۱۳۹۶ شروع‌شده است. این توسعه در ۳۸ هکتار و در چهار فاز اجرایی خواهد شد. فاز نخست آن به اسم صحن عقیله بنی‌هاشم (س) نام‌گرفته است که ۹ هکتار اطراف حرم امام حسین (ع) را در برمی‌گیرد اما تنها ۵ هکتار از اطراف حرم خریداری‌شده است و قرار است در یک بازه زمانی ۶ ساله ساخته شود. در بخشی از فاز نخست، مسجد تل زینبیه قرار دارد که در این پروژه این مسجد تخریب خواهد شد و به طرح توسعه اضافه می‌گردد. برای فاز اول بخش‌هایی همچون آشپزخانه، رستوران، هتل، کتابخانه، موزه و شبیه‌سازی‌شدهٔ تل زینبیه در نظر گرفته‌شده است. طرح‌های متعدد دیگری نیز هم‌زمان با فاز نخست پیش می‌رود که یکی از مهم‌ترین آنان مرتفع ساختن گنبد امام حسین (ع) است که هفت و نیم متر به ارتفاع آن اضافه خواهند کرد (به نقل از سایت ستاد بازسازی عتبات عالیات).

دیگر فعالیت‌های ستاد عتبات و عالیات را می‌توان در کاظمین و سامرا دنبال کرد. گرچه پروژه‌های کلانی در این دو شهر مقدس کلید نخورده است اما صحبت‌ها و توافقاتی میان ایران و عراق برای اجرای طرح‌های توسعه صورت گرفته است. چنانکه برای حرم مطهر امامین عسگریین (امام هادی (ع) و امام حسن عسگری (ع)) در سامرا، به شعاع ۳۰۰ متری حرم طراحی توسعه در دستور کار است تا بعد از طراحی و فازبندی پروژه، اجرای طرح توسعه حرمین شروع شود.

ساخت‌وسازها و اجرای طرح‌های توسعه حرم‌های مطهر و مساجد گرچه ممکن است با نیت‌های خیر و برای رفاه حال زائرین ساخته شود اما ریشه‌های سیاسی- مذهبی پنهان و ابعاد فرهنگی تشیع ایرانی در این پروژه‌ها دخیل است. همچنین این حجم از ساخت‌وسازها پیامدهایی نیندیشیده‌ای دارند که در ادامه توضیح بیشتری خواهم داد.

 ریشه‌های سیاسی- مذهبی اجرای این طرح‌های توسعه، ایجاد و تشدید فضای تقابلی بین تشیع جمهوری اسلامی و تسنن عربستان است. چنانکه ایران خواهان جلوه بخشیدن و پررنگ‌تر کردن حرم‌های مطهر ائمه در ایران و عراق است تا عناصر مادی شیعه را در برابر اهل سنت عربستان تقویت کند. درحالی‌که عربستان نیز پروژه نوسازی مسجدالحرام را دست دارد. این رقابت سیاسی و مذهبی بین ایران و عربستان چنان است که به جلوه‌های بصری جهان اسلام خدشه وارد می‌شود.

ابعاد فرهنگی تشیع ایرانی در پروژه‌های طرح توسعه را می‌توان چنین دید که تنها روحیهٔ تشیع ایرانی در جهان اسلام است که خواهان بزرگ‌سازی حرم‌ها و مقابر مطهر است. به لحاظ تاریخی آرامگاه سازی در فرهنگ ایران پیش از اسلام بوده است. چنانکه باستان‌شناسان آرامگاه تپتی اهر در هفت‌تپهٔ خوزستان در دوره ایلامی را از قدیمی‌ترین بناهای آرامگاهی در ایران می‌دانند. همچنین در دوره‌های تاریخی هخامنشیان و اشکانیان بناهای مقابر پادشاهان وجود دارد. در ایران پس از اسلام در حکومت آل‌بویه که ادعای شیعه‌گری داشتند، آرامگاه‌های امام علی، امام حسین، امام رضا (علیهم‌السلام) و ... ساخته می‌شوند. درواقع به نظر می‌رسد که این فرهنگ احترام به مقابر و به‌خصوص مقابر مطهر ائمه ریشه فرهنگی در تاریخ ایران دارد. باوجود این ریشه فرهنگی قوی در اکرام و احترام به آرامگاه‌ها و سیاست‌های تشیع در بارگاه سازی، فضای تقابلی و اختلاف سازی بین تشیع و اهل تسنن شکل‌گرفته است.

 از پیامدهای نیندیشیده طرح‌های توسعه حرم‌ها می‌توان به تخریب «هویت شهر» و «منظر فرهنگی» حرم‌ها اشاره کرد. تنیدگی‌های انسانی، طبیعی و عناصر فرهنگی و اقتصادی با حرم که در طول سالیان و به اقتضای فضای شهری شکل‌گرفته است هویت شهرهای مذهبی را ساخته است اما به یک‌مرتبه با لودرها و جرثقیل‌ها نابود می‌شوند. بخشی از این نابودی منجر به ساخت شهری منفعت‌طلب و سوداگرانه با هتل‌های بزرگ می‌شود که درواقع فضای منفعت‌گرای گردشگری زیارت بر آن چیره می‌شود؛ مانند شهر مشهد. از طرف دیگر منظر فرهنگی حرم‌ها تخریب می‌شود منظری که باید گنبد از درون صحن‌ها و اطراف حرم پیدا باشد، با ساختمان‌های چندین طبقه درون حرم و بیرون حرم کور می‌شود.

درواقع آنچه در اجرای طرح‌های توسعه در آرامگاه‌های امامان و امامزادگان می‌بینیم، بزرگ‌سازی‌های بی‌قواره و نامطلوبی به نظر می‌رسد که نه‌تنها میراث فرهنگی و هنری و میراث دینی را تهدید می‌کند بلکه به صفا و سادگی این فضاها لطمه وارد می‌کند.

منابع:

پایگاه اطلاع‌رسانی سازمان حج و زیارت: (۷ بهمن ۱۳۹۴) «دکتر لاریجانی خبر داد: اختصاص بودجه خاص برای توسعه اماکن زیارتی عتبات».

سایت مجلس شورای اسلامی: (۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۰): «تخصیص ۳ میلیارد دلار برای تقویت بنیه دفاعی کشور» (متن بند الحاقی ۱۷).  

سایت ستاد عتبات و عالیات

پایگاه اطلاع‌رسانی ستاد بازسازی نجف اشرف

• < قبلی
• بعدی >