کتابشناسی جامعه‌شناسی تشیع: مباحث مقدماتی
- توضیحات
- نوشته شده توسط کمال رضوی
- دسته: پروژه کتابشناسی جامعه شناسی تشیع
- بازدید: 7022
چرا کتابشناسی؟
گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع، کار خود را از سال ۱۳۹۰ آغاز کرد. پس از بحث‌های آغازین درباره‌ی الگوهای ممکن پیرامون پیشبرد کار، اعضا به این نتیجه رسیدند که به عنوان نخستین گام برای شناسایی میدان، نیاز است که پژوهش‌ها و آثار پیشین (به طور مشخص، کتابها، به عنوان مهم‌ترین بخش شناسایی آثار) مورد وارسی قرار گیرند. این بررسی به ما کمک می‌کرد که بتوانیم کارهای انجام‌گرفته پیشین را مورد سنجش و ارزیابی قرار داده و نظریات و تزهای اصلی مورد بحث و گفتگوی محققان حوزه‌ی مطالعاتی را استخراج کرده و مقایسه نماییم. از رهگذر این امر، تحلیل خط سیر مطالعاتی تا اکنون و شناسایی خلاءهای موجود امکان‌پذیر می‌شود. پس از برداشتن این گام آغازین در شناسایی کارهای پیشین است که می‌توان تحقیقات بعدی گروه مطالعاتی را سامان داد. بدین ترتیب کار کتابشناسی از تابستان ۱۳۹۰ آغاز شد.
گام نخست: تفکیک آثار موجود
در گام نخست، آثار و پژوهش‌های پیشین در قالب «کتابها»، «پایان‌نامه‌ها و رسائل دانشگاهی»، «طرح‌های پژوهشی» و «مقالات» تقسیم‌بندی شدند. منظور از «کتاب»، آن دسته از کتاب‌هایی است که به صورت رسمی انتشار یافته‌اند. برای تدقیق بیشتر، کتابها را بر اساس نویسندگان آنها، به دو دسته تقسیم کردیم:
- کتاب‌های نگارش‌یافته توسط نویسندگان کشورهای اسلامی و منتشرشده به زبان فارسی
- کتاب‌های نگارش‌یافته توسط نویسندگان کشورهای غیر اسلامی
این تقسیم‌بندی علاوه بر ملاحظه عملی برای هر چه محدودتر و دقیق‌تر کردن مراحل شناسایی آثار، بر این فرض نیز متکی است که نویسندگانی که در دل فرهنگ و واقعیات کشورهای اسلامی رشد یافته یا تنفس کرده‌اند، ممکن است رویکرد و دستاوردی متفاوت با دیگر نویسندگان داشته باشند که البته بررسی این فرض به طور دقیق، از یک منظر پسینی و رهگذر مقایسه و تطبیق میان دو دسته مذکور امکان‌پذیر خواهد بود.
از جهتی دیگر، کتابها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
- کتاب‌های مشتمل بر یک متن واحد
- کتاب‌های در قالب مجموعه مقالات
طبیعی است که سنجش و ارزیابی کتاب‌های در قالب یک متن واحد با کتاب‌هایی که به صورت مجموعه‌ای از مقالات تدوین یافته‌اند، معیارها و روش‌های متفاوتی می‌طلبد و بر همین اساس، تفکیک مذکور، ضروری به نظر رسید.
گام دوم: تمرکز بر کتاب‌های نگارش‌یافته توسط نویسندگان کشورهای اسلامی
پس از توافق بر تقسیم‌بندی مذکور، کار خود را در فاز نخست بر «کتاب‌های نگاشته‌شده توسط نویسندگان کشورهای اسلامی در قالب یک متن واحد» متمرکز نمودیم. با مبنا قرار دادن شرط فوق، جستجوی مقدماتی و تهیه لیست اولیه آثار صورت گرفت. مجموعاً ۳۰ کتاب فهرست شد که تنها چهار مورد جامعهشناختی تشخیص داده شدند. این امر، وقوف بر انگشت‌شمار بودن کتاب‌های نگارش‌یافته با جهت‌گیری جامعهشناختی را برای ما در پی داشت. همین انگشت‌شمار بودن کتاب‌های جامعهشناختی، ما را بر آن داشت که در معیارهای گزینش کتابها تعدیلی صورت دهیم. به این ترتیب که دو دسته کتاب را از یکدیگر تمییز بخشیم: کتاب‌های با رویکرد جامعهشناختی؛ کتاب‌های با رویکرد اجتماعی.
معیارهای سنجش و گزینش کتابها
توافق بر مجموعه‌ای معیار و شاخص برای سنجش و ارزیابی کتابها در مورد هر یک از دو دسته آثار فوق، گام بعدی کار بود. بر این اساس، مجموعه‌ای ملاک مشخص و عمومی را برای هر دو دسته از کتابها در نظر گرفتیم که عبارتند از:
- موضوع اثر، تشیع «امامی» در «ایران» یا یکی از مولفه‌های نمود عینی تشیع در جامعه (مناسک، روحانیت، زیارت، هنرها و ...) باشد.
- کتاب به شکل مجموعه مقاله یا دایره‌المعارف نباشد.
- کلیت اثر در مورد تشیع باشد؛ به بیان دیگر، تنها یک بخش از اثر به تشیع اختصاص نیافته باشد.
- اثر در مورد تشیع در ایران باشد؛ کتاب‌های مربوط به تشیع در سایر کشورها (پاکستان، عربستان، بحرین، اروپا و ...) در این مرحله مدنظر نیست.
در تدقیق معیار اخیر، تبصره‌ای در نظر گرفته شد به این ترتیب که در مورد آثار قرون اول حیات اسلام و تشیع، به سبب عدم وجود مرزهای جغرافیای امروزین، محدود بودن به مرزهای ایران بلاموضوع می‌شود.
علاوه بر معیارهای عمومی فوق، پاره‌ای معیار برای هر یک از دو دسته کتاب‌های واجد رویکرد جامعهشناختی و رویکرد اجتماعی در نظر گرفته شد. کتاب‌های واجد رویکرد جامعه شناختی، به کتاب‌هایی اطلاق شد که از ملاک‌های زیر بهره‌مندی حداکثری برده باشند:
- نویسنده جامعه‌شناس یا در میدان جامعه‌شناسی واجد مشروعیت باشد.
- در اثر، از نظریات و مفاهیم جامعهشناختی بهره گرفته شده باشد.
- اثر، پژوهشگرانه و روشمند باشد.
- حاوی یک نظریه و تز قابل توجه باشد.
تعبیر «بهره‌مندی حداکثری» را متعمدانه به کار بردیم، چون به سختی می‌توان کتابی را در حوزه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع یافت که علی‌الاطلاق واجد تمام ویژگی‌های مذکور باشد.
اما در مورد آثار واجد رویکرد اجتماعی، دو معیار ایجابی در نظر گرفته شد: نخست اینکه حوزه‌ی پژوهش کتاب یکی از زمینه‌های زیست جامعوی (حیات اجتماعی)، زیست اقتصادی، زیست سیاسی، تاریخ اجتماعی و زیست فرهنگی باشد. دوم اینکه نویسنده تحلیلی اجتماعی از مساله داشته و به کمک متغیرها و واقعیت‌های اجتماعی به تبیین موضوع پرداخته باشد؛ ولو اینکه صریحا از نظریات، مفاهیم و روش‌های جامعهشناختی بهره نبرده باشد. افزون بر این دو معیار ایجابی، پاره‌ای معیار سلبی نیز برای تدقیق محدوده کتاب‌های واجد رویکرد اجتماعی مورد توافق قرار گرفت:
- کتاب سویه‌ی وقایع‌نگاری و تاریخ نگارانه‌ی محض نداشته باشد؛ جنبه‌ی تحلیلی مشخصی داشته باشد.
- کتاب جنبه‌ی نظری و اندیشه‌ای محض نداشته باشد و معطوف به زیست اجتماعی و شرایط و واقعیت‌های عینی باشد.
- کتاب جهت‌گیری الهیاتی ـ کلامی محض نداشته باشد.
- کتاب جهت‌گیری تجویزی و هنجارین محض نداشته باشد.
گام سوم: تکمیل فهرست اولیه و ارائه به متخصصان
در گام بعدی، فهرستی متشکل از بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب آماده شده و به حدود ۱۵ متخصص جامعه‌شناسی، حوزه‌های علمیه و کتابشناسی ارائه شد تا فهرست را مورد مطالعه قرار داده و نکات اصلاحی خود را ارائه کنند. پس از گردآوری نظرات متخصصان فهرست مورد بازبینی قرار گرفت.
گام چهارم: تدقیق فهرست کتابها
به عنوان یک گام تکمیلی برای دست یافتن به فهرست دقیق‌تری از کتاب‌های واجد شرایط، قرار بر این شد که جستجویی روشمند در منابع کتابخانه‌ای در دستور کار قرار گیرد. بدین منظور، کتابخانه ملی به جهت مزیت نسبی و دربرگیری حداکثری منابع موجود و اجباری شدن ثبت کتاب‌های سال‌های اخیر (برای صدور مجوز) به عنوان دامنه جستجوی کتابها برای تکمیل فهرست کتابشناسی انتخاب شد. تعیین سال ۱۳۹۱ به عنوان سقف زمانی انتشار رسمی کتاب انتخاب و کف زمانی انتشار بر اساس رمان انتشار کتاب‌های فهرست‌شده در کتابخانه ملی تعیین شد.
برای تقسیم کار بهتر در انجام امر جستجو، بر اساس معیار جامعیت و دربردارندگی، تمامی حوزه‌های متصور در جامعه‌شناسی تشیع از منظر دانش‌پژوهان عضو گروه مطالعاتی، مشخص و از یکدیگر تفکیک شدند. بر این اساس، علاوه بر پرونده «امامت و عدالت» که حوزه‌ای متمایز و به تعبیر دقیق‌تر نوعی فراحوزه در مقایسه با سایر حوزه‌های متصور بود، هشت سرفصل زیر نیز از یکدیگر تشخیص داده شد:
- تاریخ اجتماعی تشیع
- روحانیت و مرجعیت
- تشیع، سیاست، قدرت
- مناسک(اعیاد، عزاداری‌ها)
- ادبیات و هنرهای شیعی
- انتظار و مهدویت
- باطنی‌گرایی، عرفان و تصوف
- زیارت و مکان‌های مذهبی
حوزه‌های برشمرده‌شده، دارای هم‌پوشانی‌هایی هستند و خط مرز غیرقابل عبوری بین آنها وجود ندارد. کتاب‌هایی هستند که ممکن است در بیش از یک حوزه بگنجند؛ در انتساب یک کتاب به یک حوزه‌ی خاص، به جهت‌گیری اصلی و مسلط کتاب توجه شده است. حوزه‌های دیگری نظیر اخلاق، زنان و ... نیز می‌توان متصور بود. بنابراین فهرست حوزه‌های مذکور در آینده، قابل بازاندیشی و جرح و تعدیل است.
در ادامه، متناسب بر هر یک از حوزه‌های فوق، مجموعه‌ای از کلیدواژه‌ها برای انجام جستجو انتخاب شدند که در جدول ۱ قابل مشاهده است. سپس، بر اساس کلیدواژه‌های مذکور، جستجو در کتابخانه‌ی ملی آغاز شد. خروجی جستجو، فهرست اولیه‌ای از کتاب‌های واجد شرایط بود. یکایک کتاب‌های فهرست‌شده، به صورت فردی و جمعی مورد واررسی قرار گرفتند و در نهایت، جایگاه و قرابت و مرتبط بودن کتابها از رهگذر تبادل‌نظر و همفکری جمعی اعضا و با مبنا قرار دادن معیارهای مورد توافق که پیش‌تر بدانها اشارت رفت، تعیین شد.
|
کلیده‌واژه‌ها |
پرونده |
|
شیعی، شیعه، تشیع، شیعیان |
کلمات عمومی فراحوزه‌ای |
|
اسامی تمامی امامان و اهل‌بیت در تشیع |
امامت و عدالت |
|
جنبش‌های شیعی، قیام‌های شیعی، آل بویه، قاجار، صفویه، صفوی، سادات |
۱. تاریخ اجتماعی تشیع |
|
روحانیت، روحانی، مرجعیت، علما، مراجع، طلبه، طلبگی، حوزه، حوزویان، عالمان، تقلید |
۲. روحانیت و مرجعیت |
|
دولت و شیعه، قدرت و شیعه |
۳. تشیع، سیاست، قدرت |
|
مناسک، اعیاد، عزاداری، اعیاد شیعی، آیین‌های شیعی |
۴. مناسک(اعیاد، عزاداری‌ها) |
|
ادبیات شیعی، هنر شیعی، تعزیه، شمایل، صورت‌خوانی، پرده‌خوانی، منقبت‌خوانی، مداحی، شبیه‌خوانی، چاووشی |
۵. ادبیات و هنرهای شیعی |
|
غیبت، مهدویت، انتظار |
۶. انتظار و مهدویت |
|
تصوف، عرفان، باطنی‌گری، عرفان شیعی، جامعه‌شناسی تصوف |
۷. باطنی‌گرایی، عرفان و تصوف |
|
زائر، زیارتنامه، حرم، مسجد، امامزاده، اماکن زیارتی، زیارت، زائر، زیارتگاه، امامزاده، اماکن زیارتی |
۸. زیارت و مکان‌های مذهبی |
جدول شماره ۱ : کلیدواژه‌های گزینش‌شده برای انجام جستجو
در مجموع بیش از ۱۰۰ کلیدواژه مبنای جستجو قرار گرفت. دامنه کتاب‌های مورد جستجو بیش از ۲ میلیون و ۱۶۷ هزار کتاب ثبت‌شده در کتابخانه‌ی ملی (در بهار ۱۳۹۲) بوده و نتایج اولیه‌ی جستجوها بیش از ۷۰ هزار عنوان کتاب را در بر می‌گرفت (جدول حاوی عبارت‌های دقیق مورد جستجو و تعداد نتایج حاصل از جستجوی هر کلیدواژه در اینجا قابل دسترس است). پس از غربال اولیه به کمک همفکری جمعی و بر اساس معیارهای مورد توافق، ۹۸ عنوان کتاب واجد قرابت زیاد و متوسط با معیارهای مرجح و ۱۵۳ عنوان کتاب واجد قرابت اندک با معیارهای مرجح تشخیص داده شدند.
به عنوان یک نکته تکمیلی در خصوص شیوه انجام جستجو باید اضافه کرد که برای جستجو از «سایت» کتابخانه ملی ایران استفاده شده است. نوع جستجو، پیشرفته بوده و فیلدهای جستجو نیز عموما «عنوان» و «موضوع» بوده‌اند (در پاره‌ای موارد، تمامی فیلدها انتخاب شده‌اند که در جدول تفصیلی نتایج جستجو مشخص است). در فرم جستجوی پیشرفته، از مقابل فیلد مربوط به «پایگاه»، «همه پایگاه‌ها» (منابع موجود در کتابخانه ملی + کتابشناسی ملی ایران + موجودی قابل امانت) انتخاب شده؛ در تمام موارد، ماده‌ی مورد جستجو، «کتاب» بوده و زمان انجام جستجوها، بهار ۱۳۹۲ بوده است. تصویر ۱ صفحه جستجوی پیشرفته مورد استفاده ما در سایت کتابخانه ملی را نمایش می‌دهد.
تصویر ۱ صفحه جستجوی پیشرفته در سایت کتابخانه ملی
خروجی کتابشناسی تا مقطع فعلی
تدوین جداول کتابشناسی، خروجی فرآیند جستجو بوده است. این جداول در قالب زیر سامان یافته‌اند:
- کتاب‌های واجد رویکرد جامعهشناختی؛ مشتمل بر ۹ عنوان کتاب که در جدول شماره ۲ قابل مشاهده است.
- کتاب‌های واجد رویکرد اجتماعی ـ «بیشترین قرابت» با معیارهای مرجّح؛ مشتمل بر ۸ عنوان کتاب که در جدول شماره ۳ قابل مشاهده است.
- کتاب‌های واجد رویکرد اجتماعی ـ «قرابت متوسط» با معیارهای مرجّح (۸۱ عنوان کتاب)
- کتاب‌های واجد رویکرد اجتماعی ـ «قرابت اندک» با معیارهای مرجّح (۱۵۳ عنوان کتاب)
باید توجه داشت که جداول نهایی نیست و تا پایان تدوین کتابشناسی، قابل بازبینی و حذف و اضافه است. نکته‌ی دوم اینکه کتابها صرفاً بر اساس معیارهای مرجح ما، طبقه‌بندی شده‌اند و این به معنای ارزش‌گذاری در مورد کتابها نیست؛ ممکن است برگزیدن مجموعه معیارهایی متفاوت در حوزه‌ی مطالعاتی دیگری، جداول و تقسیم‌بندی به کلی متفاوتی در مورد همین کتابها به دست دهد.
|
رسانه شیعه[1] (جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیئتهای مذهبی در ایران) |
محسن حسام مظاهری |
انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۷ |
|
جامعه‌شناسی سیاسی تشیع اثنی‌عشری |
اسماعیل نوری علاء |
ققنوس، ۱۳۵۷ |
|
مشروعیت دینی دولت و اقتدار سیاسی دین (بررسی جامعهشناختی مناسبات دین و دولت در ایران اسلامی) |
علیرضا شجاعی زند |
مؤسسه‌ی انتشاراتی تبیان، ۱۳۷۸ |
|
جامعه‌شناسی قیام امام حسین و مردم کوفه |
عمادالدین باقی |
تهران: نشر نی، ۱۳۷۹ |
|
تراژدی ک‍رب‍لا: مطالعه جامعهشناختی گفتمان شیعه |
اب‍راه‍ی‍م ح‍ی‍دری |
قم: دار ال‍ک‍ت‍اب الاس‍لام‍ی، ۱۳۸۱ |
|
دین و سبک زندگی (مطالعه موردی شرکت‌کنندگان در جلسات مذهبی) |
محمد‌سعید مهدوی‌کنی |
تهران: دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۶ |
|
تبیین جامعهشناختی مشارکت مردم در مساجد |
فریبا شایگان |
تهران: انتشارات جامعه‌شناسان، ۱۳۸۹ |
|
سازمان روحانیت شیعه در عصر رضاشاه |
امید بابایی |
قم: مؤسسه شیعه‌شناسی، ۱۳۸۹ |
|
بررسی و تحلیل ادبی و جامعه شناختی نمادهای دینی در شعر شیعه (قرن اول تا پنجم هجری) |
زهره ناعمی |
تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام،۱۳۹۰ |
جدول شماره ۲ : کتاب‌های واجد رویکرد جامعهشناختی بر اساس معیارهای مرجح
|
عنوان |
نویسنده |
ناشر و تاریخ نشر |
|
مشکل اساسی در سازمان روحانیت[2] |
مرتضی مطهری |
چاپ اول در: «بحثی درباره مرجعیت و روحانیت»، ۱۳۴۱ |
|
تشیع علوی و تشیع صفوی |
علی شریعتی |
حسینیه ارشاد،۱۳۵۰ |
|
تشیع و تصوف تا آغاز سده‌ی دوازدهم هجری |
کامل مصطفی شیبی |
امیرکبیر، ۱۳۵۹ (نگارش: ۱۹۶۶ ـ ۱۳۴۵) |
|
تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق |
عبدالهادی حائری |
امیرکبیر، ۱۳۶۱ |
|
تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران |
جمیله کدیور |
طرح نو، ۱۳۷۸ |
|
جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر |
مسعود کمالی |
باز، ۱۳۸۱ (نگارش: ۱۹۹۸ ـ ۱۳۷۷) |
|
مکتب در فرآیند تکامل (نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین) |
مدرسی طباطبایی |
کویر، ۱۳۸۶ (نگارش: ۱۹۹۳ ـ ۱۳۷۳) |
|
مقدمه‌ای برمناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی |
هاشم آقاجری |
طرح نو، ۱۳۸۹ (نگارش: ۱۳۶۸) |
جدول شماره ۳ : کتاب‌های واجد رویکرد اجتماعی ـ «بیشترین قرابت» با معیارهای مرجّح
برگزاری جلسات عمومی نقد و بررسی به موازات کتابشناسی
به موازات انجام کار کتابشناسی، مجموعه‌ای از جلسات نقد و بررسی کتاب نیز توسط گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع برگزار شد.[3] کتاب‌های مورد نقد و بررسی قرارگرفته به صورت عمومی با حضور اساتید حوزه و دانشگاه عبارتند از:
۱) جامعه‌شناسی قیام امام حسین و مردم کوفه
۲) رسانه شیعه (جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیئتهای مذهبی در ایران)
۳) تراژدی ک‍رب‍لا: مطالعه جامعهشناختی گفتمان شیعه
۴) مکتب در فرآیند تکامل (نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین)
۵) مقدمه‌ای برمناسبات دین و دولت در ایران عصر صفوی
۶) تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق
۷) تحول گفتمان سیاسی شیعه در ایران
۸) مشکل اساسی در سازمان روحانیت
۹) تشیع علوی و تشیع صفوی
۱۰) جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر
علاوه بر جلسات عمومی فوق، ۱۵ جلسه نقد و بررسی درون‌گروهی برای سایر آثار مرتبط نیز برگزار شد. «انجمن علمی دانشجویی جامعه شناسی» و «بنیاد فرهنگی شریعتی» در برگزاری جلسات نقد و بررسی کتابها همکاری شایسته تقدیری داشتند.
مراحل بعدی شناسایی آثار
پس از تدوین نهایی فاز اول کتابشناسی جامعه شناسی تشیع، گام‌های زیر در شناسایی آثار مدنظر گروه مطالعاتی قرار دارند:
- بررسی کتاب‌های در قالب مجموعه مقالات
- بررسی کتاب‌های نگاشته‌شده توسط نویسندگان کشورهای غیر اسلامی
- بررسی پایان‌نامه‌ها و رسائل دانشگاهی
- بررسی طرح‌های پژوهشی
- تهیه فهرستی از مقالات مرتبط
پرونده «امامت و عدالت» و حوزه‌های هشت‌گانه مورد بحث، در ادامه با تفصیل بیشتری به علاقمندان معرفی می‌شود.
ضمایم:
[1]. تاکید بر این نکته ضروری است که کتاب «رسانه شیعه» در مقایسه با سایر کتاب‌هایی که در جدول به عنوان واجد رویکرد جامعه شناختی فهرست شده‌اند، قرابت بیشتری با ملاک‌های مورد اشاره در بخش‌های قبلی دارد. از سوی دیگر، فهرست کردن تمام این کتابها در یک جدول، به عنوان کتاب‌های واجد رویکرد جامعه شناختی، به منزله نادیده گرفتن کیفیت و وزن پژوهشی متفاوت آنها نیست. آنچه مدنظر ما بوده، ارزیابی و دسته‌بندی آثار بر مبنای مجموعه‌ای از ملاک‌های توافقی است (که پیش‌تر برشمرده شد).
[2]. این کتاب، در آغاز به عنوان یکی از مقالات کتاب «بحثی درباره مرجعیت و روحانیت» در سال ۱۳۴۱ منتشر شده است. اما از آنجا که در سال‌های بعدی به صورت یک کتاب مجزا نیز منتشر شده و در کتابخانه ملی فهرست شده، با معیارهای این مرحله از کار ما که تنها کتاب‌های در قالب یک متن واحد را در برمی‌گرفت (و نه کتاب‌های در قالب مجموعه مقالات)، همخوان تشخیص داده شد.
[3]. گزارش بسیاری از جلسات مذکور در پایگاه اینترنتی جامعه شناسی تشیع و بخش ویژه مندرج در نشریه چشم‌انداز ایران (شماره ۸۲، آبان و آذر ۱۳۹۲) در دسترس علاقمندان است و گزارش سایر جلسات نیز به تدریج با انتشار در پایگاه اینترنتی در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت.