فرهنگ سوگ شیعی

(ویراست یکم:‌ 1395)

آیین‌های سوگواری مذهبی شیعیان، بی‌تردید از مهم‌ترین و گسترده‌ترین آیین‌های مذهبی در جهان اسلام محسوب می‌شود. تلفیق و امتزاج باورها و روایت‌های شیعی (به‌ویژه درباره‌ی عاشورا) با فرهنگ و آداب و رسوم ملل و اقوام مختلف در طول تاریخ، منجر به ظهور طیف گسترده و متنوعی از آیین‌های عزاداری در کشورها و مناطق مختلف شیعه‌نشین جهان شده است. جایگاه این آیین‌ها در فرهنگ شیعی به‌اندازه‌ای است که بدون فهم صحیح و شناخت دقیق آنها، به شناخت شیعه و شیعیان نمی‌توان دست یافت.

تاکنون پژوهشگران مسلمان و غیرمسلمانِ بسیاری برای شناخت و معرفی این آیین‌ها تلاش‌ کرده‌اند؛ کتاب‌ها و مقالات بسیاری در این موضوع نوشته شده و از ابزارهای مختلف (مانند عکس و فیلم) برای مستندسازی آنها بهره گرفته شده است. با وجود این به‌نظر می‌رسد عواملی ازجمله پراکندگی و عدم تجمیع نظام‌مند اطلاعات و اسناد، تکثر و تنوع بسیار تعاریف و صورت‌های برگزاری آیین‌ها در مناطق و کشورهای مختلف، محدودیت تحقیقات میدانی و کم‌توجهی به روش‌شناسی علمی در مستندسازی‌ها، مانع از شکل‌گیری تصویری دقیق، شفاف و جامع از این آیین‌ها شده است.  

پروژه‌ی «فرهنگ سوگ شیعی» با هدف رفع آشفتگیِ مفهومی ـ نظری موجود در مطالعات آیین‌های عزاداری طراحی شده است. این پروژه تلاشی میان‌رشته‌ای و گروهی در راستای شناخت و معرفی روش‌مند و علمیِ آیین‌ها و رسوم عزاداری و مقولات مرتبط با آنها با روش دانشنامه‌ای است.

از روز 16 آذر 1389 (اول محرم 1432ق) این پروژه آغاز شده و تاکنون قریب به شش سال استمرار یافته است. در طول این مدت، بیش از 50 نفر از صاحبنظران، پژوهشگران و نویسندگان جوان از حوزه‌های مطالعات تاریخی، مردم‌شناسی، ادبی، دینی و هنری در قالب‌های مختلف از مشاوره‌های تخصصی تا نگارش مقاله با این پروژه همکاری کرده‌‌اند. برای بسیاری از این افراد، مطالعات آیین‌های عزاداری، حوزه‌ی اصلی یا یکی از حوزه‌های مطالعاتی و پژوهشی بوده است. به‌همین‌دلیل، به‌ویژه در نگارش مقالات مربوط به آیین‌ها و آداب و رسوم، نویسندگان علاوه بر مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای، از تجربیات زیسته، مشاهدات شخصی و پژوهش‌های میدانی خود نیز بهره‌ برده‌اند.

مدیریت این پروژه و سرویراستاری آن را محسن‌حسام مظاهری ـ نویسنده و پژوهشگر مطالعات اجتماعی آیین‌های شیعی ـ برعهده دارد و شورای علمی آن متشکل است از پیمان اسحاقی، جبار رحمانی، مسلم نادعلی‌زاده، سعید طاووسی مسرور، مهدی مسائلی و مظفر پاسدار شیرازی. تمرکز اصلی این دانشنامه، بر شناخت مقوله‌ی عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف (با تأکید ویژه بر ایران) است و موضوعاتی که مستقیم یا با واسطه به این مقوله مرتبط می‌شوند.

تمرکز اصلی این دانشنامه، بر مقوله‌ی عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف (با تأکید ویژه بر ایران) است و موضوعاتی که مستقیم یا با واسطه به این مقوله مرتبط می‌شوند. به‌تبع این رویکرد، مداخل این دانشنامه، 10 گروه موضوعی را شامل می‌شود که عبارتند از:

• اول: مفاهیم و اصطلاحات(مانند «اسطوره»، «اشک» و «شفاعت»)
• دوم: آثار مکتوب؛ اعم از: مقاتل (مانند «لهوف» و «روضة الشهدا»)
•         متون مذهبی (مانند «زیارت عاشورا»)
•         پژوهش‌های درباره‌ی عزاداری (مانند «تعزیه آیین و نمایش در ایران»)
•         دیگر کتاب‌های مرتبط (مانند «التنزیه» و «کبریت احمر»)
• سوم:اشخاص؛ اعم از: بزرگان دینی (مانند «حسین» و «عباس»)
•        علما و روحانیون (مانند «نائینی» و «شوشتری»)
•        روضه‌خوانان و مداحان (مانند «کعبی»  و «ارضی»)
•        وعاظ (مانند «فلسفی» و «وائلی»)
•        پژوهشگران (مانند «خودزکو» و «چلکوفسکی»)
•        مقتل‌نویسان (مانند «ابن‌طاووس» و «دربندی»)
        شاعران (مانند «دعبل خزاعی» و «محتشم کاشانی»)
•      و دیگر شخصیت‌های مرتبط و مؤثر (مانند «معز الدوله» و «ناصر‌الدین‌شاه»)
• چهارم: آیین‌ها، آداب و رسوم(مانند «قمه‌زنی»،‌ «چهل‌منبر» و «نخل‌گردانی»)
• پنجم: واحدهای جغرافیایی؛ اعم از: کشور‌ها (مانند «لبنان» و «هند»)
• و شهرهای مختلف (مانند «کربلا» و «اردبیل»)
• ششم: اماکن؛ اعم از: حسینیه‌ها (مانند «حسینیه‌ ارشاد» و «حسینیه اعظم زنجان»)
•     تکایا (مانند «تکیه دولت» و «تکیه معاون‌الملک»)
•    و دیگر مکان‌های مهم (مانند «بین‌الحرمین»)
• هفتم:اشیا (مانند «عَلَم»، «توغ» و «دمام»)
• هشتم:زمان‌ها (مانند «عاشورا»، «بیست‌ویکم رمضان» و «فاطمیه»)
• نهم: سازمان‌ها (مانند «مؤسسه وعظ و خطابه» و «هیئت رزمندگان اسلام»)
• دهم: دوره‌های تاریخی و دولت‌ها(مانند «آل‌بویه»، «صفویه» و «قاجار»)

در این میان، برخی موضوعات ازجمله مداخل مربوط به کشورها و شهرها و نیز دوره‌های تاریخی، به‌جهت عدم تکمیل نگارش همه‌ی مداخل ضروری این گروه‌ها در ویراست یکم نیامده و به‌ ویراست دوم منتقل شده است. 

رعایت ایجاز و اختصار در بیان مطالب، اکتفا به طرح داده‌های ضروری ذیل هر مدخل و پرهیز از انباشت حداکثری اطلاعات، سیاست اصلی در نگارش مقالات این دانشنامه بوده است. در مقابل، تلاش شده است با تحدید موضوعی مداخل، داده‌های ارائه‌شده حتی‌الامکان دقیق‌تر باشد. همچنین به‌جهت رعایت اختصار، در مقالات از ارجاع درون‌متنی خودداری شده است. نشانی منابع مورداستفاده در نگارش هر مقاله، در پایان آن به‌صورت ذکر نام‌خانوادگی پدیدآور و سال نشر هر منبع، به‌ترتیب الفبایی، آمده و تفصیل مشخصات منابع، به بخش پایانی کتاب منتقل شده است.

ازآن‌جاکه دانشجویان، طلاب علوم دینی، پژوهشگران و علاقمندان حوزه‌ی مطالعات آیین‌های شیعی مخاطبان اصلی این دانشنامه‌اند، در پایان هر مقاله، علاوه بر ذکر منابع مورداستفاده‌ی نویسنده، شماری از دیگر منابع مرتبط با آن مدخل نیز معرفی شده است. بدین‌ترتیب، دانشنامه‌ی حاضر در منبع‌شناسی موضوعی مباحث مرتبط با آیین‌های عزاداری نیز می‌تواند به‌کار آید.

ویراست دوم فرهنگ سوگ شیعی ـ ان‌شاءالله ـ در سال 1400ش منتشر می‌شود. «مؤسسه‌ی پژوهشی سرو (مطالعات آیین‌های شیعی)» از عموم نویسندگان و پژوهشگران حوزه‌های مربوط به مطالعات آیین‌های عزاداری، برای نگارش مقالات ویراست بعدی و نیز تکمیل و اصلاح مقالات ویراست حاضر دعوت به همکاری می‌کند.

«فرهنگ سوگ شیعی» یک پروژه‌ی پژوهشی مستمر است که طبق برنامه قرار است در بازه‌های پنج‌ساله و در قالب ویراست‌های پیاپی، روزآمد و تکمیل شود. به‌جهت پویایی موضوع این دانشنامه، در هر ویراست علاوه بر افزودن مقالات جدید، مقالات ویراست‌های قبلی نیز درصورت نیاز بازنگری و ویرایش ‌خواهد شد. چاپ نخست ویراست یکم این دانشنامه توسط انتشارات خیمه در 672 صفحه قطع وزیری و با شمارگان هزار نسخه منتشر شده و در غرفه‌ی این انتشارات در بیست‌ونهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران عرضه خواهد شد.

علاقمندان می‌توانند برای تهیه‌ی این کتاب با شماره تلفن‌های 88934969 و 88934970 تماس گرفته یا به پایگاه اینترنتی انتشارات خیمه به نشانی www.nashrekheime.ir مراجعه کنند.