جامعه‌شناسی تشیع

1. پارادوکس مشروطیت ایران: جدال علما با سوسیال دموکرات‌ها بر سر موضع مشترک(قسمت دوم)

   مشروطه‌ی دوم در نتیجه‌ی یک سال مبارزه‌ی مسلحانه‌ی نیروهای داخلی بار دیگر در جامعه‌ی ایران استقرار پیدا کرد. مشروطه‌ی دوم را می‌توان در واقع بازسازی‌شده‌یِ مشروطه‌ی ویران شده‌ای دانست که با واقعه‌ی به توپ بستن مجلس رو به اضمحلال رفت. نیروهای سیاسی-مذهبی در سودای احیای مشروطه‌ی اول بودند. مصوبات مجلس دوم در حد تصویب برخی قوانین عمومی-عرفی باقی ماند و هیچگونه بازاندیشی در ساختار مشروطه‌ی عرفی-شرعی که در متمم قانون اساسی تمهیدات آن فراهم آمده بود، صورت نگرفت. 

   (قسمت دوم)

   برای مطالعه قسمت نخست این یادداشت می‌توانید اینجا کلیک کنید. 

   مشروطه‌ی دوم در نتیجه‌ی یک سال مبارزه‌ی مسلحانه‌ی نیروهای داخلی بار دیگر در جامعه‌ی ایران استقرار پیدا کرد. مشروطه‌ی دوم را می‌توان در واقع بازسازی‌شده‌یِ مشروطه‌ی ویران شده‌ای دانست که با واقعه‌ی به توپ بستن مجلس رو به اضمحلال رفت. نیروهای سیاسی-مذهبی در سودای احیای مشروطه‌ی اول بودند. مصوبات مجلس دوم در حد تصویب برخی قوانین عمومی-عرفی باقی ماند و هیچگونه بازاندیشی در ساختار مشروطه‌ی عرفی-شرعی که در متمم قانون اساسی تمهیدات آن فراهم آمده بود، صورت نگرفت. در این میان تنها حزب سوسیال دموکرات بود که تغییر بنیادین ساختار مشروطیت را خواستار بود. در مشروطه‌ی اول انجمن‌های ایالتی-ولایتی میانجی مشارکت سیاسی مردم بودند اما این انجمن‌ها طی سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۶ به یکی از علل هرج و مرج و بی‌انسجامی اجتماعی تبدیل شدند. نمایندگان مجلس ایستاده بر تجربه‌‌ی آشفتگی سیاسی ناشی از فعالیت انجمن‌های ایالتی برآن شدند با تشکیل احزاب، مشارکت سیاسی مردم را انسجام ببخشند. چهار حزب دموکرات، اعتدال، اتفاق و ترقی تشکیل شد. حزب دموکرات متأثر از خطی مشی حزب سوسیال دموکرات روسیه بود اما با توجه به بدبینی که نسبت به سوسیالیسم در ایران وجود داشت مؤسسین حزب نام آن را صرفاً دموکرات نهادند. در رأس حزب چهره‌هایی مانند رسول‌زاده و حیدرخان قرار داشتند که خطی مشی‌شان  مارکسیستی بود. اگرچه حزب دموکرات تحت تأثیر آراء مارکس قرار داشت اما مارکسیسم روسی خصوصاً آراء لنین در آن غالب بود. سربرآوردن حزب دموکرات در مشروطه‌ی دوم بسیار حائز اهمیت است زیرا این حزب سعی داشت با حضور حداکثری در مجلس و دخل و تصرف در مصوبات آن بستر را برای نوعی دموکراسی اجتماعی فراهم آورد. حزب  دموکرات تحت تأثیر مشی مارکسیستی و سوسیالیستی خود آشکارا با مجلس سنا که در نظامنامه اساسی مصوب ۱۳۲۴ بدان تصریح شده بود مخالفت داشت و خواهان ساختار سیاسی دموکراتیکی بود که مردم در آن زمام‌دار محسوب می‌شدند. ساختار سیاسی مشروطه‌ی اول طبقاتی بود و علی‌رغم اینکه مجلس سازوکاری محسوب می‌شد که مردم در اداره‌ی سیاسی جامعه مشارکت داشته باشند اما انتخابات کاملاً طبقاتی بود و تنها امکان انتخاب مالکان و صاحبان سرمایه را فراهم می‌آورد. دموکرات‌ها سعی داشتند با برداشتن تمایزات طبقاتی زمینه‌ی اسقرار حکومتی مردمی را ایجاد کنند به نحوی که اکثریت رعیت بر اقلیت اغنیا حاکمیت داشته باشد و نه بالعکس. در مرام‌نامه‌ی حزب که متشکل از هفت بخش است تمهیداتی فراهم آمده تا از مشروعیت بی‌واسطه‌ی مردم اعاده‌ی حیثیت شود. به این منظور می‌بایست قدرت دولت به مجلس تفویض شود و فقط این نهاد حق وضع قانون داشته باشد. وزراء نیز باید از جانب مجلس تعیین شوند. از طرف دیگر برخلاف نظامنامه‌ی انتخاباتی مجلس اول و دوم که طبقاتی بود و تنها افرادی با سرمایه‌های مشخص حق انتخاب شدن و انتخاب کردن را داشتند، طبق مفاد مرام‌نامه‌ی حزب عموم مردم بدون توجه به پایگاه طبقاتی آنها حق رأی دادن و نماینده شدن را دارند. بنابراین تنها منبعی که به ساختار سیاسی مشروعیت می‌‌بخشد مردم هستند که نمایندگان آنها در مجلس حضور می‌یابد. اما یکی از مهمترین اصولی که در مرام‌نامه‌ی حزب دموکرات بر آن تصریح شده بود جدایی قوه‌ی روحانیه از قوه‌ی سیاسیه است که واکنش شدید علما را به دنبال آورد. آنان سعی داشتند مشروطه‌‌ای را که طی مجلس اول تحت فشار نیروهای مذهبی با اصول دیانت درآمیخته بود بار دیگر به سمت عرفی‌شدن سوق دهند. حزب دموکرات عرفی‌سازی تام و تمام ساختار مشروطه را دنبال می‌کرد و این امر بازاندیشی بنیانی در متمم قانون اساسی را می‌طلبید. زیرا اصل تفکیک امر سیاسی و دینی آشکارا ماده‌ی دوم متمم قانون اساسی را که بر ضرورت تشکیل انجمن نظار فقها تأکید داشت، نقض می‌کرد.

   تأکید حزب دموکرات بر اصل تفکیک قلمرو دین و سیاست و آزادی و برابری‌های سیاسی-مدنی که در تعارض با مذهب قرار می‌گرفت سرمنشاء جدال علما با آن شد. حزب اعتدال که در رأس آن چهره‌هایی چون بهبهانی و طباطبایی قرار داشتند به مخالفت با حزب دموکرات پرداختند. آنان دموکرات‌ها را آنارشیست و اشتراکی نامیدند و سعی داشتند با حربه تکفیر آنها را از ساحت سیاست به حاشیه برانند. بهبهانی به واسطه‌ی اختلافاتی که با تقی‌زاده پیدا کرده بود در این امر پیشقدم شد و سرانجام مراجع نجف حکم به فساد مسلک تقی‌زاده دادند. مراجع نجف مسلک دموکرات‌ها را "خبیث" نامیدند و آنها را عشاق پاریس و سرسپردگان استعمار انگلیس قلمداد کردند. علما و حزب اعتدال، دموکرات‌ها را لامذهبانی تلقی می‌کردند که

   ...
2. نهادهای دینی و جامعه‌شناسی: از طرد تا پذیرش انتقادی

   جامعه‌شناسی تشیع اصطلاح و همچنین رویکرد تازه‌ای در جامعه‌ی علمی ماست، هنوز بیش چند سالی از رواج این اصطلاح نمی‌گذرد، اما خوشبختانه به قدر کافی طولانی شده است تا امروز بتوانیم از یک تاریخچه صحبت کنیم و در تحلیل نسبت این رویکرد با نهادهای مشروع دینی، دو دوره را از یکدیگر متمایز کنیم: نخست یک دوره‌ی طرد، دوره‌ای که رویکرد جامعه‌شناختی به اسلام و تشیع از جانب نهادهای مشروع دین مورد قبول نبود و امروز که می‌توان از دوره‌ی پذیرش انتقادی آن نام برد. آیا می‌توان از دو دوره صحبت کرد یا بهتر است از دو موضع سخن گفت که همچنان به شکل موازی موجود است؟ به عبارت دیگر آیا ما از مرحله‌ی طرد رویکرد اجتماعی وجامعه‌شناختی به اسلام و تشیع گذر کرده‌ایم؟ به نظر من آری.

    

    متن سخنرانی دکتر سارا شریعتی در نشست «جامعه‌شناسی تشیع و مؤسسات حوزوی»

    با تشکر از دکتر پارسانیا و دکتر تقی زاده داوری که دعوت ما را پذیرفتند تا بتوانیم از پژوهش‌های شیعی و مشخصاْ جامعه‌شناسی تشیع در دانشگاه و در موسسات حوزوی صحبت کنیم. نفس پذیرفتن این گفت و گو، نشانگر گشایش است، گشایش به سوی دیگری. چرا که به تعبیر شریعتی "دیکتاتوری و آزادی از آنجا ناشی نمی‌شود که یک مکتب خود را حق می‌شمارد یا ناحق، بلکه از آنجا ناشی می‌شود که آیا حق انتخاب را برای دیگران قائل است یا خیر؟" به عبارت دیگر، مساله این نیست که خود را حق می‌شماریم، مسأله اینست که آیا حق نظر و انتخاب را برای "دیگری" نیز قائلیم یا خیر؟ و نفس حضور در چنین جلساتی به معنای پذیرش این حق برای دیگری است، خصوصاْ زمانی که موضوع بحث دین باشد.  

   

    

   طرح بحث: از طرد رویکرد جامعه‌شناختی به اسلام و تشیع تا پذیرش انتقادی این رویکرد از جانب نهادهای دینی.

   جامعه‌شناسی تشیع اصطلاح و همچنین رویکرد تازه‌ای در جامعه‌ی علمی ماست، هنوز بیش چند سالی از رواج این اصطلاح نمی‌گذرد،  اما خوشبختانه به قدر کافی طولانی شده است تا امروز بتوانیم از یک تاریخچه صحبت کنیم و در تحلیل نسبت این رویکرد با نهادهای مشروع دینی، دو دوره را از یکدیگر متمایز کنیم: نخست یک دوره‌ی طرد، دوره‌ای که رویکرد جامعه‌شناختی به اسلام و تشیع از جانب نهادهای مشروع دین مورد قبول نبود، طرد می‌شد و نسبت به ان موضع‌گیری جدی و مقاومت وجود داشت و امروز که می‌توان از دوره‌ی پذیرش انتقادی آن نام برد. آیا می‌توان از دو دوره صحبت کرد یا بهتر است از دو موضع سخن گفت که همچنان به شکل موازی موجود است؟ به عبارت دیگر آیا ما از مرحله‌ی طرد رویکرد اجتماعی وجامعه‌شناختی به اسلام و تشیع گذر کرده‌ایم؟ به نظر من آری. می‌توان گفت که موضع طرد نسبت به جامعه‌شناسی و مشخصاْ جامعه‌شناسی اسلام و تشیع، گرچه همچنان با قوت در حوزه‌ی دین موجود است اما دیگر در موقعیت هژمونیک نیست. شاهد من برای این ادعا که ما امروز نه در مرحله‌ی طرد، بلکه در مرحله‌ی پذیرش انتقادی رویکرد جامعه‌شناختی به اسلام و تشیع هستیم، اینست که در سال‌های اخیر گرایش اجتماعی و حتی جامعه‌شناختی به حوزه‌ی دین در نهادهای مشروع دینی، از حوزه گرفته تا دانشگاه‌ها در قم و برخی مؤسسات حوزوی وارد شده است و در آموزش و پژوهش به رسمیت شناخته می‌شود.

   به عنوان نمونه می‌توان از گروه شیعه‌شناسی در دانشگاه قم، در دانشگاه ادیان و مذاهب و همچنین دانشگاه اصفهان نام برد که شیعه‌شناسی به عنوان یک رشته تأسیس شده است و در متن شیعه‌شناسی، گرایش مطالعات اجتماعی و جامعه‌شناختی تشیع وجود دارد و آموزش داده می‌شود و همچنین به تحقیقات جامعه‌شناختی‌ای ارجاع داد که از جانب مؤسسات حوزوی انتشار می‌یابند. هرچند که هنوز لفظ "جامعه‌شناسی" با احتیاط بکار می‌رود و اغلب تمایلی وجود دارد که از "مطالعات اجتماعی" و "رویکردهای اجتماعی" صحبت شود تا "جامعه‌شناختی"،  اما با این حال می‌توان گفت که  ورود جامعه شناسی به مراکز آموزشی و پژوهشی حوزه، اتفاق مهمی است. مهم و به همان اندازه دیر! چرا که  اگر با نمونه‌هایش مثلاْ در مسیحیت، جامعه‌شناسی کاتولیسیسم وجامعه‌شناسی پروتستانتیسم مقایسه کنیم، با یک تأخیر جدی در این حوزه رو به روییم.

    در تحلیل این تحول از طرد به پذیرش انتقادی، می‌توان به عوامل بسیاری اشاره کرد اما در اینجا من صرفاْ به دو نکته بسنده می‌کنم: نخست اهمیت یافتن جامعه‌شناسی و همچنین آنچه آن را می‌توان نوعی "مطالبه"‌ی علوم اجتماعی و علوم انسانی در متن جامعه خواند. امروز به نظر می رسد که مساله‌ی اسلام، کشورهای اسلامی و همچنین جامعه‌ی ما، بیش از هر زمان، یک مساله‌ی جامعه شناختی است و نه صرفاْ مساله‌ای سیاسی. اگر اسلام قرن بیستم، به دلیل جنبش استقلال خواهی، مبارزات ضد استعماری  و همچنین مبارزات آزادیخواهانه و ضد استبدادی در کشورهای اسلامی، با مسأله‌ی سیاسی پیوند داشت، اسلام قرن بیستم با مساله‌ی اجتماعی پیوند خورده است: مساله‌ی تضادهای طبقاتی، مساله‌ی جنسیت و پرونده‌ی زنان، مساله‌ی محیط زیست، اقلیت‌ها و مهاجران...  اگر در اغلب متون مربوط به اسلام در قرن بیستم این وجه سیاسی است که برجسته می‌شود، آنچه "استثنای اسلامی" نسبت به دیگر ادیان خوانده می شود، در واقع، مساله‌ی حکومت و قدرت سیاسی است و اسلام در این مطالعات در دوگانه‌ی  دین و دولت است که صورت‌بندی می‌شد، در آغاز قرن بیست و یکم، این تصویر اجتماعی است که برجسته است.

   ...
3. پارادوکس مشروطیت ایران: سربرآوردن سکولاریزاسیون از دل پروژه‌ی مشروع‌سازی مشروطه (قسمت نخست)

   نخستین تجربه‌ی استقرار مشروطه در جامعه‌ِی ایران با بحران مشروعیت دینی رو به رو گردید. این بحران بدل به نیروی محرکه‌ای شد که سیر تحول مشروطه‌ی اول را تحت تأثیر قرار داد. جریانی از علما در جایگاه اپوزیسیون نظام سیاسی نوظهور قرار گرفتند و با تئوریزه کردن ایده‌آل "مشروطه‌ی مشروعه" از ضرورت بازاندیشی و اصلاح در مشروطه‌ی غربی سخن به میان آوردند. این نیروهای مذهبی نقش دوگانه‌ای را در مشروطه‌ی اول ایفا کردند: نخست دگردیسی ماهیت مشروطه به واسطه‌ی مشروع‌سازی متمم قانون اساسی و دوم واسازی ساختار مشروطه از طریق هم‌گرایی با دیگر نیروهای استبدادی و استعماری. 

   (قسمت نخست)

    نخستین تجربه‌ی استقرار مشروطه در جامعه‌ِی ایران با بحران مشروعیت دینی رو به رو گردید. این بحران بدل به نیروی محرکه‌ای شد که سیر تحول مشروطه‌ی اول را تحت تأثیر قرار داد. جریانی از علما در جایگاه اپوزیسیون نظام سیاسی نوظهور قرار گرفتند و با تئوریزه کردن ایده‌آل "مشروطه‌ی مشروعه" از ضرورت بازاندیشی و اصلاح در مشروطه‌ی غربی سخن به میان آوردند. این نیروهای مذهبی نقش دوگانه‌ای را در مشروطه‌ی اول ایفا کردند: نخست دگردیسی ماهیت مشروطه به واسطه‌ی مشروع‌سازی متمم قانون اساسی و دوم واسازی ساختار مشروطه از طریق هم‌گرایی با دیگر نیروهای استبدادی و استعماری. در این نوشتار سعی بر آن است با تمرکز بر نقش اول، تأثیر نیروهای مذهبی معترض در شکل دادن به سرشت و سرنوشت مشروطه‌ِی اول مورد تحلیل قرار گیرد.

   

   به استناد اکثر تاریخ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نگاری‌های دوره‌ی مشروطه، جدال علمای معترض که در رأس آنها شیخ فضل‌الله قرار داشت با تدوین متمم قانون اساسی شروع شد. نظام‌نامه‌ی داخلی دارالشوری، انتخابات، قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی، بلدیه، تشکیل ایالات و ولایات اعتراض نیروهای مذهبی را برنیانگیخت. زیرا این قوانین بیش از هر چیز برای تنظیم امور اداری- عرفی مملکت تدوین شده بودند و به صورت مستقیم و غیرمستقیم تصادمی با مسائل شرعی و دینی پیدا نمی‌کردند. اما متمم قانون اساسی متضمن مفادی بود که در تفسیر علمای مخالف مشروطه با اصول دیانت در تعارض قرار می‌گرفت. جدای از مخالفتی که علمای معترض با کلیت تقنین بشری به عنوان امری ناقض شریعت اسلامی داشتند، بخش حقوق ملت متمم قانون اساسی به ویژه اصل آزادی و برابری(اصل هشتم و بیستم) اعتراض آنها را برانگیخت. این امر سر منشأ منازعاتی بین نیروهای مذهبی موافق و مخالف مشروطه شد که سرانجام انشعاب در رهبریِ مذهبیِ جنبش را سبب گردید. در این مرحله برای نخستین بار مسئله‌ی مشروعیت دینی نظام مشروطه مطرح شد و جریانی اعتراضی علما ضرورت تطبیق آن با آموزه‌های شیعی را به عنوان داو اصلی خویش خواستار شدند.

   در نتیجه‌ی اعتراض این جریان، مجلس لاجرم تصویب متمم را برای تطبیق آن با اصول شریعت به تعویق ‌انداخت. کمیسیون ثانویه‌ای متشکل از علما شکل گرفت تا متمم قانون اساسی را که در واقع اقتباسی از قانون فرانسه و بلژیک بود با موازین دینی مطابقت دهد. به این ترتیب علمای مخالف توانستند با تأکید بر تصحیح متمم قانون اساسی بر مبنای آموزه‌های دینی تغییراتی در آن اعمال کنند که نهایتاً دگردیسی ساختار مشروطه را به دنبال آورد. فرایند تنقیح متمم قانون اساسی در کمیسیون ثانویه زمینه‌ای است که  می‌توان بنا بر منطق وبری نشان داد چگونه ایده‌ها به نیرویی موثر در تحولات تاریخی تبدیل می‌شوند. زیرا طی این فرایند مناقشات دینی که علما در سطح نظری مطرح می‌کردند به صورت محدودیت‌های عینی سیاسی-اجتماعی در متن متمم تجسم یافت.

   متممی که در کمیسیون اولیه‌ی مجلس تدوین شد در واقع قانونی کاملاً "عرفی" بود که امر دینی و شرعی در آن دخالتی نداشت. فشار علمای معترض در جهت مطابقت قانون اساسی با شریعت اصلاحاتی را در متمم موجب شد که به در هم‌آمیختگی سیاست و دین در نظام مشروطه منجر گشت. این امر سیر عرفی‌سازی مشروطه در جامعه‌ی ایران را با مانع جدی رو به رو کرد و آن را به مسیر شرعی شدن کشاند. متمم قانون اساسی از ده بخش تشکیل شده است: کلیات، حقوق ملت ایران، قوای مملکت، حقوق اعضای مجلسین(مجلس شورا و سنا)، حقوق سلطنت ایران، راجع به وزرا، اقدارات محاکمات، در انجمن‌های ایالتی و ولایتی، در خصوص مالیه و قشون. اصلی‌ترین بخش‌های متمم که در نتیجه‌ی بازنگری به واسطه‌ی کمیسیون ثانویه تغییر کرد بخش کلیات، حقوق ملت، قوای مملکت و اقتدارات محاکمات است. در بخش کلیات علما توانستند ماده‌ی پیشنهادی شیخ فضل‌الله مبنی بر تشکیل انجمن نظار فقها را به عنوان ماده‌ی دوم به تصویب برسانند. این اصل مهمترین تمهیدی بود که علما برای تحقق ایده‌آل خویش یعنی مشروطه‌ی مشروعه به کار بستند. این ماده‌، شریعت را در جایگاه "قانون مرجع" قرار می‌داد که قانون بشری مشروعیت خود را از خلال مطابقت با آن به دست می‌آورد. بر اساس این اصل، قانون شرعی بر قانون عرفی ارجحیت و تقدم می‌یافت و به نحوی که مشروعیت مشروطه در نهایت منوط به هم‌نوایی آن با شریعت بود.

   حقوق ملت بخشی دیگری از متمم بود که در کمیسیون ثانویه مورد بازاندیشی قرار گرفت. در این بخش نمایندگان قادر شدند تنها آزادی شخصی-سیاسی و برابری سیاسی را تصویب کنند. اعتراضات دینی علما به حقوق ملت سبب شد آزادی عقیده، مذهبی، قلم و دیگر وجوه آزادی اجتماعی-مدنی در متمم قانونیت پیدا نکند؛ چنانچه "برابری مذهبی" نیز مطلقاً

   ...
4. نابرابری فضایی و طرد اجتماعی مبتنی بر نهاد دین

   یکی از مراجع تقلید اخیراً در دیدار با برخی مسئولان شهری شهر قم، ضمن توجه به مشکلات شهری قم و تاکید بر لزوم توجه مدیران شهری به این مشکلات، با اشاره به لزوم جداکردن حساب شهر قم از سایر شهرهای ایران توسط مقامات دولتی و مردم، خواهان آن شده‌اند که «باید با مدیریت مهاجرت‌ها موقعیت قم را حفظ کرد و نباید اجازه داد افراد نفوذی، قاچاقچی و خلافکار وارد قم شوند.» خواسته‌هایی از این دست پیش از این نیز سابقه داشته است. 

    درنگی بر خواسته‌ی یکی از مراجع تقلید از مسئولان شهری

   یکی از مراجع تقلید اخیراً در دیدار با برخی مسئولان شهری شهر قم، ضمن توجه به مشکلات شهری قم[1] و تاکید بر لزوم توجه مدیران شهری به این مشکلات، با اشاره به لزوم جداکردن حساب شهر قم از سایر شهرهای ایران توسط مقامات دولتی و مردم، خواهان آن شده‌اند که «باید با مدیریت مهاجرت‌ها موقعیت قم را حفظ کرد و نباید اجازه داد افراد نفوذی، قاچاقچی و خلافکار وارد قم شوند.»[2]

   خواسته‌هایی از این دست پیش از این نیز سابقه داشته است. به عنوان مثال همین فقیه شیعی، چندی پیش اظهار داشته بودند که «وظیفه دولت در قبال قم این است که یک ردیف بودجه خوبی را برای این شهر در نظر بگیرد و در این باره سایر شهرها نباید معترض باشند چرا که قم با بقیه شهرها متفاوت است».[3] دو سال پیش نیز آیت‌الله حسینی بوشهری در دیدار مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی آن از وزارت فرهنگ و ارشاد خواسته شده بود: «نقش روحانی در فیلم‌ها به بازیگران با پیشینه منفی داده نشود».[4]

   درون‌مایه‌ی مشترک این مطالبات روحانیت از صاحبان قدرت و مردم، امتیازهای انحصاری‌ای برای نهاد رسمی دین است. روحانیان بلندپایه‌ای که این خواسته‌ها را مطرح می‌کنند اغلب از نگاهی درون‌دینی به استدلال پرداخته و در واقع تاکید دارند که چنین امتیازاتی نه برای نهاد روحانیت، بلکه برای «حفظ آبروی اسلام و تشیع» است؛ چرا که از منظر آنان، روحانیت، حوزه‌ی علمیه و شهر قم که محل تمرکز نهاد روحانیت در ایران است، نوعی نسبت این‌همانی با اسلام و تشیع دارد و آبروی روحانیت، آبروی تشیع نیز هست.

   اما برای اصحاب علوم اجتماعی که از منظر ابعاد و پیامدهای اجتماعی این خواسته‌ها و مواضع و کنش‌ها به موضوع می‌نگرند، مسئله متفاوت است. گشودن باب گفت‌وگو در این زمینه می‌تواند امکانی برای تفاهم و هم‌درکی از مسائل باشد.

   درخواست اخیر این مقام عالی دینی ضمن آنکه در تداوم و تحکیم مولفه‌های روحانیت به مثابه گروهی منزلتی است (که پیش‌تر در یادداشت دیگری شرح این مسئله رفته است) از جهات زیر واجد تبعات اجتماعی است که درنگ در این تبعات، بیانگر سویه‌ِ زیانبار آن است:

   1. تفکیک قائل شدن میان شهر قم با سایر شهرها و خواست امکانات و امتیازهای بیشتر برای این شهر، هرچند واجد استدلال‌های قابل تاملی باشد، برای جامعه‌ای که حامل اشکال گوناگون تبعیض و نابرابری بیرونی، بخشی، موضعی و فضایی (منطقه‌ای) است، نمادی از تشدید نابرابری و ایجاد شکاف بیشتر اجتماعی است. نابرابری فضایی ناظر بر توزیع نابرابر فرصت‌ها و مواضع اجتماعی در فضا است. نابرابری میان شهر و روستا، نابرابری میان شهرهای بزرگ و کوچک، نابرابری جغرافیایی درون شهرهای بزرگ (شمال و جنوب شهر) و نابرابری میان مناطق محروم و برخوردار مصادیق نابرابری فضایی هستند (چلبی، 1375: 205-201). در تبیین منشاء نابرابری فضایی نظریه‌های متنوعی ارائه شده است (همان). اما در خصوص پیامدهای منفی نابرابری فضایی نوعی اتفاق‌نظر میان جامعه‌شناسان دیده می‌شود. از جمله می توان به چنین پیامدهایی اشاره کرد: نابرابری فضایی امکان استفاده‌ی بهینه‌ی فضا از جامعه را سلب می‌کند؛ در پیوند با سایر اشکال نابرابری، موجب تراکم جغرافیایی فقر می‌شود و استثمار و محرومیت را به طور مضاعف تشدید می‌کند؛ این نابرابری از طریق تضعیف انسجام فضایی می‌تواند انسجام جامعه‌ای را نیز تهدید کند؛ تخصیص بهینه‌ و داوطلبانه‌ی نیروی انسانی را در فضا ناممکن می‌سازد و در نهایت با تغییر در روندهای مهاجرتی، توزیع بهینه‌ی جمعیت در فضا را نیز ناممکن می‌کند (همان: 220-219).

   کشور ایران به سبب سیاستگذاری‌های اشتباه جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی طی سده‌ی معاصر با قریب به اتفاق مصادیق نابرابری فضایی که در فوق به آن‌ها اشاره شد، مواجه است. از سویی شاهد نابرابری میان شهرها و روستاها هستیم؛ از سوی دیگر شاهد نابرابری میان کلان‌شهرها و شهرهای بزرگ و کوچک هستیم؛ همچنان‌که شاهد نابرابری میان مناطق مرکزی و حاشیه‌ای کشور هستیم و در درون شهرها نیز اشکال مختلف نابرابری به وضوح دیده می‌شود و به نظر می‌رسد که روندی فزاینده را طی می‌کند. اکنون اگر به این اشکال نابرابری فضایی، گونه‌ی جدیدی را که مبتنی بر تفکیک شهرهای مذهبی و غیرمذهبی باشد، بیفزاییم، خواسته و ناخواسته به پیچیدگی ابعاد نابرابری فضایی در ایران دامن زده‌ایم. مشابه استدلالی که در مورد شهر قم مطرح شده، در مورد سایر شهرهای مذهبی ایران نظیر مشهد، شیراز، ری و ... نیز قابل طرح است و آغاز سیاستگذاری جمعیتی و اجتماعی برای تفکیک‌گذاری شهر قم، منطقاً می‌تواند به طرح خواسته‌های مشابه از جانب نیروهای نافذ دینی در سایر شهرها نیز بینجامد و بر ابعاد مسئله بیفزاید.

   این نکته نیز قابل توجه است که نوعی پس‌زمینه‌ی احساس تبعیض در بخش از جامعه نسبت به

   ...
5. شهید: تغییر تصویر

   مفهوم شهید همیشه در روایت تاریخ تشیع سهمی داشته است. از واقعۀ عاشورا که حسین به جای حمزه عموی پیامبر، لقب سیدالشهدا را می­گیرد تا در مکاتبات علمای دورۀ قاجار و اکنون نظام جمهوری اسلامی ایران، مفهوم شهید به صورت­های مختلف بازنمایی­ شده است.آنچه وجه تمایز  ادوار مختلف تاریخ تشیع است نحوۀ بازنمایی و استفاده از نمادها و المان­های متفاوت مصداق شهید است. بدیهی است که با  توسعۀ مدرنیته در جامعۀ ایران و مطرح شدن هرچه بیشتر حوزۀ هنر، بازنمایی مفهوم  شهید شکلی متفاوت به خود گرفته است. در دوران پس از انقلاب ۵۷ و نظام جمهوری اسلامی، بازنمایی از شهید با به خدمت گرفتن هنر روایتی هژمونیک را ساخته است که این بازنمایی همان خوانش رسمی از شهید است.

    گزارشی از جشنوارۀ فجر ۱۳۹۶، نگاهی به فیلم “به وقت شام”

    مفهوم شهید همیشه  در روایت تاریخ تشیع سهمی داشته است. از واقعۀ عاشورا که حسین به جای حمزه عموی پیامبر، لقب سیدالشهدا را می­گیرد تا در مکاتبات علمای دورۀ قاجار[۱] و اکنون نظام جمهوری اسلامی ایران، مفهوم شهید به صورت­های مختلف بازنمایی­ شده است.آنچه وجه تمایز  ادوار مختلف تاریخ تشیع است نحوۀ بازنمایی و استفاده از نمادها و المان­های متفاوت مصداق شهید است. بدیهی است که با  توسعۀ مدرنیته در جامعۀ ایران و مطرح شدن هرچه بیشتر حوزۀ هنر، بازنمایی مفهوم  شهید شکلی متفاوت به خود گرفته است.

   در دوران پس از انقلاب ۵۷ و نظام جمهوری اسلامی، بازنمایی از شهید با به خدمت گرفتن هنر روایتی هژمونیک را ساخته است که این بازنمایی همان خوانش رسمی از شهید است. این در حالی است که پیش از این زمان روایت­ها با قدرتی متوازن با نداشتن ابزار حکومت­رانی و رسانه به بازنمایی شهید می­پرداختند و خرده‌روایت­‌ها را می­ساختند. به عنوان مثال در کتاب «یادبود شهید دکتر تقی ارانی» به تفاوت شهید توده و شهید مذهبی پرداخته می­شود. یکی از دلایلی که باعث می­شود خوانش احسان طبری از شهید سلطه پیدا نکند این است که علاوه بر حکومت، ابزار هنر و رسانه را نیز دارا نمی­باشد. وجه تمایز نظام جمهوری اسلامی در بازنمایی شهید با دیگر ادوار تاریخ تشیع دقیقا در همین قسمت نهفته است.

   نظام جمهوری اسلامی  با هژمونیک کردن ارزش­های خود و ابزار تثبیت آن که یکی از آنها رسانه است خوانش خود از شهید را در قالب بازنمایی، تبدیل به یک گفتمان کرد. در ادامۀ حیات نظام جمهوری اسلامی ابزار هنر در تمامی رشته‌­ها جهت تثبیت گفتمان نظام که از جمله آنها پرداختن به شهید و شهادت  بود، نقش جدی ایفا کرد.

   برگزاری جشنواره­‌هایی چون عمار، ادبیات مقاومت، سینمای پایداری، جشنوارۀ فیلم، تئاتر و موسیقی فجر از جمله سیاست‌گذاری­‌های نظام است که با هدف تقویت گفتمان غالب شهادت و ایثار شکل گرفته‌­اند. به عنوان مثال در دوران  جنگ تحمیلی،  به خدمت گرفته­ شدن هنر موسیقی با تولید اثرهایی در حوزۀ موسیقی سنتی و البته حماسی از شخصیت­‌هایی چون شهرام ناظری به وضوح دیده می­شود. حتی آثار نوازندگانی که کار آنها نسبتی با فضای شهادت­‌طلبی ندارد به خدمت گرفته می­شود. در مستند بزم رزم[2] استاد موسیقی سنتی ایران، حسین علیزاده با بیان اینکه قطعۀ نی­نوا را برای احوالات درونی خود اجرا کرده است، به روایت چگونگی روند منتشر کردن این قطعه در رادیوی ایران با نام نینوا می­‌پردازد. علیزاده در این مستند اذعان دارد که تا آن زمان اصلا نمی­دانسته است که نام دیگر کربلا نینوا است و طبق فرایندی غیرمرتبط با احوالات درونی نوازنده، قطعۀ نی­نوا به یکی از مهمترین قطعات موسیقیِ حماسی جنگ تحمیلی تبدیل می‌­شود.

   یکی از مهمترین حوزه­های بازنمایی شهید در هنر هفت­گانه پس از انقلاب ۵۷ و به صورت خاص پس از جنگ تحمیلی حوزۀ سینما بوده است. برگزاری جشنواره‌­های بزرگ سینمایی متعدد مربوط به این حوزه با رویکردی ارزشی و اعتقادی مؤید همین نکته است. جشنوارۀ فیلم فجر که از سال  ۱۳۶۱ آغاز به کار کرده است مهمترین رویداد سینمایی ایران است .هم اکنون این جشنواره به عنوان پر مخاطب­ترین جشنواره در حوزۀ فعالیت­های فرهنگی، هنری نظام نقش ایفا می­کند. این جشنواره مشروعیت خود را به صورت دوگانه هم از حکومت و هم از مردم به صورت نسبی اخذ کرده است.  سینمای جنگ و به تعبیر غالب آن سینمای دفاع مقدس پس از جنگ ایران و عراق به یکی از ژانرهای اصلی فیلم­سازی در ایران پس از انقلاب تبدیل شده است که هرساله سهمی در جشنوارۀ فیلم فجر دارد. ژانری که در طول این سی و اندی سال به بازنمایی چهرۀ شهید و جنگ می­پردازد. بازنمایی شهید و توصیف مصداق آن در فضای جنگ یا غیر جنگ یکی از مهمترین تیپ­های شخصیتی در این ژانر سینمای ایران است که غالباً با  شخصیت­ها و نمادهای واقعۀ عاشورا پیوند خورده است.

   در سی و

   ...
6. مرجعیت و حزب بعث عراق

   حزب بعث از احزاب سیاسی عراق با مبادی نظری پان‌عربیسم، نوسازی اقتصادی و سوسیالیسم بود که در سال 1963 (1342ش.) با کودتا علیه عبدالکریم قاسم روی کار آمد و بیش از سه دهه بر فضای سیاسی عراق حاکم بود که در نهایت با اشغال عراق توسط امریکا و متحدانش در سال 2003 این حاکمیت پایان یافت. عبدالکریم قاسم در طی حکومت خود دست به اصلاحاتی زده بود که برخی از مواد این اصلاحات نظیر اعطای حقوق مساوی مرد و زن و باز گذاشتن زمینه برای فعالیت گرایش‌های کمونیستی، مورد حساسیت روحانیان و مراجع نجف واقع شد. به همین سبب، هنگامی حزب بعث در سال 1963 درصدد کودتا برآمد، توانست با تظاهر به اسلام‌گرایی، نظر مراجع و روحانیان عراقی را جلب نماید. 

    حزب بعث از احزاب سیاسی عراق با مبادی نظری پان‌عربیسم، نوسازی اقتصادی و سوسیالیسم بود که در سال 1963 (1342ش.) با کودتا علیه عبدالکریم قاسم روی کار آمد و بیش از سه دهه بر فضای سیاسی عراق حاکم بود که در نهایت با اشغال عراق توسط امریکا و متحدانش در سال 2003 این حاکمیت پایان یافت. عبدالکریم قاسم در طی حکومت خود دست به اصلاحاتی زده بود که برخی از مواد این اصلاحات نظیر اعطای حقوق مساوی مرد و زن و باز گذاشتن زمینه برای فعالیت گرایش‌های کمونیستی، مورد حساسیت روحانیان و مراجع نجف واقع شد. به همین سبب، هنگامی حزب بعث در سال 1963 درصدد کودتا برآمد، توانست با تظاهر به اسلام‌گرایی، نظر مراجع و روحانیان عراقی را جلب نماید. نخستین کودتای حزب بعث در سال 1963 صورت گرفت و طی آن چهره‌ی برجسته‌ی حزب بعث، احمد حسن البكر به نخست وزيری رسید. اما درگیری‌ها و جناح‌بندی‌های درونی حزب بعث سبب شد که در سال 1968 کودتای دومی توسط اعضای کنار گذاشته‌شده‌ی این حزب صورت پذیرد و طی آن صدام حسين زمام امور اجرایی را در دست گرفت. از زمان کودتای دوم، حزب بعث ابتدا تلاش کرد که با انجام یک معامله‌ی سیاسی، سیدمحسن حکیم و سیدمحمدباقر صدر را به عنوان مراجع و علمای عرب تقویت کرده و جریانی حامی خود در حوزه‌های شیعه پدید آورد؛ اما با خودداری آیت‌الله حکیم و شهید صدر از همکاری با حزب بعث، این حزب محدودیت‌های شدیدی بر فعالیت‌های حوزه‌های علمیه‌ی عتبات و روحانیان سیاسی و احزاب اسلامی ایجاد کرد که دستگیری، زندانی کردن و اعدام از جمله این اقدامات است. دو سال پس از کودتای بعثی‌ها، آیت‌الله حکیم ـ رهبر معنوی حزب دعوه ـ درگذشت و آیت‌الله محمدباقر صدر ضمن انتشار رساله و اعلام مرجعیت، تلاش کرد که خلاء حاصل از درگذشت آیت‌الله حکیم را پر کند. شدت فشارها بر مراجع تقلید عراق روز به روز بیشتر می‌شد. طی یک مرحله، شماری از مراجع، علما و شیعیان ایرانی توسط رژیم بعث عراق اخراج شدند که از جمله آیت‌الله سیدعبدالله شیرازی به حوزه‌ی مشهد مراجعت نمود. پیگیری فعالیت‌های سیاسی محمدباقر صدر نیز بر دامنه‌ی محدودیت‌های حزب بعث بر وی و پیروانش می‌افزود؛ در عین‌حال مراجع سنتی نظیر آیت‌الله خوئی نیز از گزند آسیب‌های حزب بعث مصون نماندند. پس از گسترش خشونت‌های وحشیانه‌ی بعثی‌ها، آیت‌الله صدر طی فتوایی عضویت در حزب بعث را حرام اعلام کرده و اعضای آن را تکفیر کرد. حزب بعث در نهایت محمدباقر صدر را اندکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و در سال 1980 به شهادت رساند. تحرکات انقلابی شیعیان عراق و مشاهده‌ی نقش مراجع در بسیج مردم در جریان انقلاب ایران و هراس از نفوذ مراجع ایرانی ـ به ویژه آیت‌الله خمینی ـ بر شیعیان عراق، بار دیگر حزب بعث را به صرافت انداخت که درصدد ایجاد مرجعیتی عربی برای مهار حوزه‌های علمیه عتبات و شیعیان برآید. تلاش‌های حزب بعث برای ارتباط گرفتن با مراجعی نظیر آیات سید محمدعلی حمامی و سیدحسین بحرالعلوم نتیجه‌ای در بر نداشت؛ اما اعضای این حزب موفق شدند با برنامه‌ای پیگیرانه، سیدمحمد صدر ـ از شاگردان سیدمحمدباقر صدر که سه فرزند وی، دامادهای شهید صدر بودند ـ را به عنوان مرجع تقلید عربی مطرح کرده و جایگاه وی را تقویت کنند. مراوداتی میان این چهره‌ی خاندان صدر با حکومت بعثی عراق شکل گرفت؛ در رادیوی عراق از وی با عنوان «مرجع الدینی الاعلی» نام برده و تلاش می‌شد جایگاه وی در مقابل آیت‌الله خوئی و جانشین وی ـ آیت‌الله سیدعلی سیستانی ـ تقویت گردد. آغاز مرجعیت سیدمحمد صدر، مقارن با حضور آیت‌اللّه خویی بود و به همین سبب وی توفیق چندانی میان شیعیان عراق نیافت؛ اما پس از درگذشت آیت‌الله خوئی و به ویژه با گسترش دایره‌ی فعالیت‌های آیت‌الله صدر نظیر تاسیس مدارس اسلامی و برپایی نماز جمعه در عراق، برخی از شیعیان عراق به وی گرویدند. مقارن با تلاش برای ایجاد پایگاه در مرجعیت، حزب بعث ترور مراجع غیرعربی و مستقل را نیز دنبال می‌کرد و در همین راستا دو تن از مراجع تقلید ایرانی ساکن عتبات به نام آيت‌الله ميرزاعلي غروي تبريزي و آيت‌الله بروجردي را ترور کرد. پس از چندی، مواضع سیاسی آیت‌الله سیدمحمد صدر سبب شد که این مرجع تقلید که تا چندی پیش مراوداتی نزدیک با حزب بعث داشت نیز به همراه دو فرزندش مورد ترور بعثی‌ها قرار گیرد. بدین ترتیب در کارنامه‌ی حزب بعث، ترور حداقل چهار مرجع تقلید ثبت شده است. در تمام این دوران آیت‌الله سیستانی با مشی تقیه تلاش کرد تا حوزه‌ی علمیه‌ی نجف را از گزند بیشتر حزب بعث در امان نگاه دارد تا سرانجام پس از سرنگونی حکومت این حزب در سال 2003 مرجعیت و حوزه‌های علمیه توانستند نقشی قابل توجه در معادلات سیاسی عراق بازی کنند.

    

   • جعفریان، رسول(1385)، «تشیع در عراق و مناسبات با ایران»، مطالعات تاریخی، زمستان 1385، شماره 15 ،

   ...
7. گذری بر سیر تحول اجتماعی انتظار

   
   پیدا کردن یک تعریف دقیق برای مفهوم «انتظار» در تشیع کار ساده‌ای نیست. از آن رو که رویکردها نسبت به این امر در میان شیعیان ـ از علما و روشنفکران گرفته تا مردم عادی ـ بسیار متفاوت و گاه متناقض هستند. طبق منابع تاریخی پس از مرگ آخرین نایب خاص و آغاز غیبت کبری، دوره‌ای در تاریخ تشیع آغاز شد که بیش از هر چیز با سردرگمی و آشفتگی همراه بود.

    

   فقهای شیعه، در وهله اول می‌بایست اتحادی میان فرق گوناگونی که در زمان تولد آخرین امام ایجاد شده بود برقرار می‌کردند و پس از آن وظیفه حل و فصل امور دینی و راهبری جامعه را بر عهده داشتند. با این حال با گذشت زمان، گرایش‌های فکری مختلفی در مورد نحوه انتظار در عصر غیبت پدید آمد. شرایط و زمینه‌های اجتماعی و سیاسی در پدید آمدن این گرایش‌ها بسیار موثر بود. هر یک از این گرایش‌های فکری نیز، به دنبال خود جریانی اجتماعی را می‌آوردند. برای مثال، این اعتقاد که شیعه منتظر مهدی نباید در مقابل ظلم و ستم سکوت کند و نباید اجازه دهد که بیگانگان بر او حاکم شوند و تمام منابع اقتصادی و انسانی سرزمینش را در دست بگیرند، جریان سربداران را در قرن هشتم هجری و در زمان سیطره مغولان بر ایران به رهبری شیخ‌ خلیفه و شیخ حسن جوری ایجاد کرد. این جریان مبتنی بر اندیشه قریب‌الوقوع بودن ظهور امام زمان بود و پیروان خود را برای این ظهور آماده نگه می‌داشت.

   با روی کار آمدن دولت صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع، تصوف و باطنی‌گری نیز افزایش بیشتری پیدا کرد که این امر ناشی از ریشه تصوف حاکمان صفوی بود. شاه اسماعیل که خود با نوعی ادعای بابیت امام زمان ـ و البته بعدتر ادعای امام زمان بودن ـ قدرت را به دست گرفته بود به وضوح از اعتقاد مهدویت در میان شیعیان برای مشروعیت‌بخشی به نظام خود استفاده می‌کرد. هرچند دعوی‌های غلوآمیز موعودگرایانه در میان صفویان بعد از شاه‌اسماعیل رفته رفته تعدیل شدند، اما با تغییر جایگاه تشیع از مذهب همیشه در اقلیت و تحت فشار و سرکوب به مذهب در قدرت مطلق، وجه اعتراضی اندیشه مهدویت نیز به وجه مشروعیت‌بخش و حافظ وضع موجود تبدیل شد. پادشاهان این سلسله، با تسلطی که بر دستگاه روحانیت داشتند، عموماً خود را نایب امام زمان معرفی کرده و سلطنت خود را وام گرفته از وی می‌دانستند. (فرهانی منفرد و خلیلی، 1389: 91)

   در این دوره، و در بخش مهمی از دوران قاجاریه، شرایط سیاسی و اجتماعی نظیر سرکوب و استبداد حاکمان، شکست‌های مکرر در مقابل دشمنان خارجی، وضعیت نابسامان اقتصادی و معیشتی و پیوند خوردن روحانیت با قدرت، منجر به تحول در اندیشه مهدویت گردید. روایتی که در این زمان از انتظار ارائه می‌شد، گرایش به نوعی انتظار فردی بود که در آن زمینه‌سازی برای ظهور مهدی (ع) تنها با تزکیه نفس و اصلاح اخلاق فردی امکان‌پذیر است. این تلقی که هر گونه قیامی پیش از ظهور مهدی موعود باطل و محکوم به شکست است و در مقابل ظلم و استبداد باید برای فرج امام زمان دعا کرد، بسیار رواج پیدا کرد و انتظار بیش از پیش به حوزه خصوصی رانده شد. اما در مقابل، در این دوره و در عصر محمدشاه، شاهد ظهور و بروز جریان بابیه هستیم که با وجهی موعودگرایانه و محور قرار دادن عقیده انتظار، در نوع خود جنبشی اجتماعی را رقم می‌زنند که البته با تکفیر مراجع و اعدام رهبرشان در دوره ناصرالدین شاه و سرکوب همه جانبه پیروانشان، این جریان نیز به محاق رفته و در دوره‌های بعد با ویژگی‌های دیگری سر بر می‌آورد.

   در دوره معاصر، با توجه به تحولاتی که در سطح جهانی و خصوصاً در جهان اسلام رخ داده بود، نظیر جنبش‌های آزادی‌خواهانه و استقلال‌طلبانه کشورهای جهان سوم، من‌جمله کشورهای مسلمان و مطرح شدن اسلام به عنوان یک نیروی تغییردهنده وضع موجود، گرایش‌های دیگری نیز در خصوص انتظار وارد عرصه تفکر اجتماعی مسلمانان شد. قیام مهدی سودانی علیه استعمار انگلیس را می‌توان یکی از همین تحولات دانست.

   تشیع نیز دور از این تحولات نبود. جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان در عین اینکه یک تحول‌خواهی اجتماعی ـ سیاسی بود، از آن رو که روحانیت رهبری آن را به عهده داشت، یک جنبش مذهبی نیز محسوب می‌شد. در بخش‌هایی از متونی که در این دوره با گفتمان مذهبی منتشر شدند، مانند تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله ـ که از متون اصلی مشروطه است ـ می‌توان این عقیده را که فقها و علما وظیفه حفظ و صیانت از جان و مال و ناموس مردم را در دوره غیبت بر عهده دارند و این شامل حقوق انسانی آنها نظیر آزادی و برابری نیز می‌شود مشاهده کرد.

   به این ترتیب شاهد آن هستیم که زمینه‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی در هر دوره‌ای، وجهی از انتظار را پررنگ و وجهی را کمرنگ جلوه می‌دهد و همین شواهد تاریخی هستند که بیش از پیش به ما ثابت می‌کنند انتظار یک امر اجتماعی است. با وجود این، در متونی که در مورد این اصل هویتی شیعه تا کنون نوشته شده است، ـ و در این حدوداً چهل سالی که از انقلاب اسلامی می‌گذرد، کمیت این متون تولیدی افزایش چشم‌گیری داشته است ـ به ندرت به متن یا مطالعه‌ای برمی‌خوریم که انتظار را از وجه اجتماعی آن بررسی کرده باشد، چه برسد به آن که با استفاده از تئوری‌های جامعه‌شناسانه به تبیین آن پرداخته شده باشد. اکثر متون، کتاب‌ها و مقالات تولید شده در این زمینه، انتظار را تنها از وجه مذهبی و کلامی آن بررسی کرده‌اند و به عنوان یک اصل اعتقادی به آن پرداخته‌اند و کمتر به نقش، کارکردها و اثرات اجتماعی آن پرداخته‌اند.

8. «زیارت، از نیاز تا نهاد»؛ گزارش جلسه‌ی «جامعه‌شناسی زیارت» در مشهد

   

   نشست «جامعه­‌شناسی زیارت» با سخنرانی آقای دکتر حسن محدثی گیلوایی، (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز)، با همکاری مدیریت پژوهش و برنامه­‌ریزی آستان قدس رضوی و انجمن جامعه‌­شناسی ایران دفتر خراسان، مورخ پنج­شنبه 28 دی ماه 1396، در حرم مطهر رضوی برگزار شد.

    دکتر محدثی سخنان خود را طرح مفهوم «زائر-محقق» آغاز کرد، به معنیِ فردی که می­‌خواهد در دو جهان توأمان سیر کند، زیارت که سفری است آفاقی در انفس و در جهان معنوی، و تحقیق که جستجویی است گذرایی در جهان عقلانی است و در پی کشف چیزی است. به گمان او جهان زائرانه و جهان تحقیق دو جهان متفاوت هستند، اما وقتی با یکدیگر جمع می‌­شوند راه وصول به حقیقت آسان‌­تر می­‌شود و کوشش می­‌شود حق هر دو ادا شود، و موانع شناختی جهت فهم این پدیده کمتر می‌­شود.

   سپس وی از تجربیات سفرهای گذشتۀ خود به مشهد و برخی مشاهداتی که به عنوان تیپ «زائر-محقق» در این سفرها و تجربه‌­ی زیارت حرم امام رضا (ع) داشته است می­‌گوید و اینکه در متن این مشاهدات همواره پدیده‌­ای وجود داشته است که آن را فهم نمی­‌کرده است.

   وی عنوان جزئی‌­تر و دقیق‌­تر بحث خود را «زیارت، از نیاز تا نهاد» می­‌گذارد، چرا که به نظر او برای معتقدان زیارت از یک تکانه­‌ی درونی به شکل نیاز و خواست باطنی آغاز می‌­شود، و بنابراین زیارت ریشه در درون انسان معتقد دارد. اما از آنجایی که عموماً حول و حوش نیازها و برای پاسخگویی و سازماندهی کردن آن­ها نهادهایی ساخته م‌ی­شد، در مورد زیارت نیز به همین ترتیب است و بنابراین زیارت نهادینه می­شود. او در اینجا تمایزی برقرار می‌­کند میان دو گونه زیارت: یکی زیارت به عنوان یک نیاز خودرو و «وحشی» در درون انسان که درگیر درون است، و دیگری شکل اجتماعی شده، سازمان یافته و الگو یافته‌­ی زیارت، که آن را نوع جامعه‌­پذیر شده و «اهلی شده­»ی زیارت می­‌نامد.

   سپس وی با تعریف اسطوره، آن را به عنوان یک ساحت فرهنگیِ تام معرفی کرد، که همچون نظام­‌های فرهنگی تام دیگر از قبیل دین، ایدئولوژی و عرفان، سه ساحت شناختی، ابرازی و هنجارین زندگیِ انسان را پوشش می­‌دهد. او در ادامه تمایز دیگری میان دو نوع تفکر و جهان­بینی و در پی آن دو نوع دین، زیارت و زائر بر قرار می‌­کند: اسطوره­‌ای و غیر اسطوره‌­ای.

   او برای هر کدام از این دو نوع جهان­‌بینی شش ویژگی برمی­‌شمرد. ابتدا ویژگی‌­های جهان اسطوره­‌ای و سپس ویژگی­‌های جهان غیراسطوره­‌ای را عیناً در تقابل با آن‌­ها مشخص می­‌کند. شش ویژگیِ جهان اسطوره­‌ای به این شرح هستند:

   1. قصه­‌ها و روایات اسطوره­‌ای از آغازها و بنیان‌­ها سخن می­‌گویند، و پدیده‌­ها را با ارجاع به این آغازها و بنیان‌­ها توجیه می‌­کنند و تحلیل می‌­کنند.
   2. وجود و سیطر‌ه‌­ی  کهن الگوها در جهان اسطوره­‌ای، که آن را «سرنمون‌­گرایی» می­‌نامد، و بنابراین فردیت و نوآوری در تفکر اسطوره­‌ا‌ی خیلی معنایی ندارد.
   3. این نوع نگاه رویدادهای تاریخی را از زندگی انسان حذف م‌ی­کند و پدیده‌­ها را به نیروهای فراتاریخی محول م‌ی­کند و نسبت می­دهد.
   4. این نوع جهان‌­بینی میان نیروهای ناسوتی و لاهوتی امتزاج ایجاد می‌­کند، همچون موجودات بینابینیِ انسان-خداها در روایت­‌های اسطوره‌­ای، یا ویژگی‌­های مافوق بشری که عوام به حضرت علی (ع) نسبت می­‌دهند.
   5. در این جهان­‌بینی نماد وجود ندارد، کاربرد مفاهیم رمزی و رازآلود به حداقل می‌­رسد، و در عوض نشانه­‌ها هستند که معنای مشخصی دارند و در مورد آن‌­ها امکان تأویل وجود ندارد.
   6. در این نوع تفکر، پدیده‌­ی «تقدس مادی» وجود دارد، و بنابراین اعتقاد، امر مقدس در درون اشیا و اجسام حلول می­‌کند و لذا این تقدس از طریق همجواری فیزیکی قابلیت انتقال پیدا می‌­کند، برای نمونه پدیده­‌ی «مالش مقدس» در اماکن مذهبی و مقدس.

   به نظر محدثی می­‌توان گفت ویژگی­‌های این جهان اسطوره­‌ای عیناً به زیارت اسطوره­‌ای و زائر اسطوره‌­ای نیز راه می‌­یابد، و ما با پدیده­‌ی زیارت اسطوره‌­ای و زائران اسطوره‌­اندیش مواجه هستیم. به نظر محدثی متون تشیع آکنده از همین باورهای اسطوره­‌ای هستند، و کتب دینیِ ما و به خصوص کتب تشیع، برای مثال کتاب زیارت­نامه‌­ی آستان قدس رضوی را نام می­‌برد که به گمان او مملو از چنین باورهایی است. او در ادامه تأکید کرد که خصوصاً در تشیع عامیانه باورهای اسطوره­‌ای بسیار پررنگ هستند.

   سپس به این نکته اشاره کرد که در برابر این پدیده، می­‌توانیم از زیارت غیر اسطوره­‌ای سخن بگوییم، و اینکه در برابر تفکر و جهان­‌بینی اسطوره­‌ای، تفکر و جهان غیر اسطوره­‌ای و به دنبال آن دین غیر اسطوره­‌ای وجود دارد. او دین توحیدی را چنین دینی می‌­داند. به عقیده­‌ی او در برابر ازل­‌گرایی و آغازگرایی تفکر اسطوره‌­ای، دین توحیدی بر انجام و ابد و رستاخیز تمرکز دارد و در پی سامان دادن امور زندگیِ مومنان برای رستاخیز است.

   همچنین دو نوع مفهوم آینده را در ادیان توحیدی متمایز می‌­کند: تاریخی و متاتاریخی. به عقیده‌­ی او آن نوع آینده­‌ای که خداوند در آن مداخله می­‌کند از نوع تاریخی است، چنانچه در آیه‌­­هایی با این مضمون که آینده از آن صالحان و مستضعفان است[1]

   ...
9. سنت ِ غفلت؛ نگاهی انتقادی به مسأله‌ی «دین» در همایش «پژوهش‌های اجتماعی و فرهنگی در جامعه‌ی ایران»

   دین، تا چه حد مسأله‌ی علوم‌اجتماعی ایران است؟ علوم‌اجتماعی ایران در حال حاضر، تا چه حد به مسأله‌ی «دین» می‌اندیشد؟ حدود چهل سال پس از وقوع انقلاب و روی کارآمدن حکومتی دینی در ایران و تغییر جدی موقعیت دین در حوزه‌های مختلف (از سیاست تا اقتصاد و از فرهنگ تا اجتماع)، علوم «اجتماعی» ما تا چه حد به این متغیر اثرگذار کلان می‌اندیشد؟ به نظر نمی‌رسد که نه اهمیت دین در حاکمیت، نه در جامعه رو به کاهش گذاشته‌باشد. پس چرا علوم‌اجتماعی ایران – همچنان – به بررسی اجتماعی و جامعه‌شناختی دین کم توجه است؟

    

   هفته‌ی آینده، قرار است چهارمین همایش ملی «پژوهش‌های اجتماعی و فرهنگی در جامعه‌ی ایران» توسط انجمن جامعه‌شناسی ایران و در همکاری با نهادهای اجرایی و پژوهشی مختلف برگزار شود. این همایش، در کنار همایش «کنکاش‌های نظری و مفهومی در جامعه‌ی ایران»، یکی از معتبرترین و گسترده‌ترین همایش‌هایی است که توسط اهالی علوم اجتماعی و نهاد صنفی آن در بازه‌های زمانی منظم برگزار می‌شود. عواملی چون اعتبار نهاد برگزارکننده، مشارکت گسترده‌ی اهالی علوم اجتماعی و علوم انسانی، مشارکت نهادهای پژوهشی و اجرایی و کیفیت نسبتاً مناسب ارائه‌ها، این همایش را به آیینه‌ی نسبتاً مناسبی از وضعیت علوم اجتماعی در ایران تبدیل کرده است. رخدادی مهم که باید از دست‌اندرکاران برگزاری‌اش با چنین وسعت و اثرگذاری، قدردانی کرد؛ می‌توان با تأملی در این رخداد مهم، تصویری کلی از دغدغه‌ها، روندها، چهره‌ها و مسائل اساسی علوم اجتماعی ایران را به دست آورد. تصویری که گرچه به لحاظ روشی تعمیم‌پذیر و صد در صدی نیست، اما می‌تواند ایده‌ها و درک کلی ارزشمندی را از آنچه اشاره شد به دست دهد[1].

   مسأله‌ی من در اینجا، پاسخ به همان پرسش آغازین است: جایگاه دین به عنوان موضوع مورد بررسی اهالی علوم اجتماعی در ایران امروز، کجاست؟ برای پاسخ به این پرسش، تلاش می‌کنم تا از داده‌های عینی چهارمین همایش ملی «پژوهش‌های علمی و فرهنگی در جامعه‌ی ایران» استفاده کنم. متن مرجع مورد تحلیل در این یادداشت، برنامه‌ی همایشی است که از سوی انجمن جامعه‌شناسی، حاوی نام پنل‌ها، عناوین ارائه‌ها و نام سخنرانان ارائه شده است[2].

   در نخستین نگاه، با رویکردی کمّی، می‌توان پرسید که تعداد پانل‌های مربوط به «دین» در کل سخنرانی‌های همایش چه نسبتی از کل تعداد پانل‌ها را به خود اختصاص داده‌است؟ با بررسی عناوین پانل‌ها مشخص می‌شود که از سی و شش پانل همایش، تنها 2 پانل به صورت مستقیم به بررسی موضوع «دین» در جامعه‌ی ایران اختصاص دارند. این یعنی سهم دین از پانل‌های همایش، تنها پنج درصد از کل پانل‌های همایش است:

   جدول (1): سهم موضوع «دین» از پانل‌های همایش

   تعداد کل پانل‌های همایش	تعداد پانل‌های مربوط به موضوع دین	سهم/درصد پانل‌های دین از کل
   36	2[3]	5%

    

   در مورد تعداد عناوین مرتبط با موضوع دین در کل سخنرانی‌های همایش

   ...
10. برگزاری کنفرانس بین‌المللی مطالعات شیعی در موسسۀ مطالعات پیشرفتۀ پرینستون

    کنفرانس بین‌­المللی «مطالعات شیعی: وضعیت هنر» در روزهای 7-9 دسامبر 2017 (16-18 آذر 1396) در موسسۀ مطالعات پیشرفتۀ پرینستون نیوجرسی برگزار گردید. در این کنفرانس، پژوهشگرانی از دانشگاه‌­ها و موسسات پژوهشی مختلف دنیا به ارائۀ آخرین تحقیقات خود در زمینۀ مطالعات شیعی پرداختند. برنامه کنفرانس، جهت اطلاع علاقمندان به پژوهش­‌های مرتبط با تشیع، در سایت جامعه‌­شناسی تشیع منتشر می‌­گردد.

     

    برگزارکنندگان:

    حسن انصاری (موسسه مطالعات پیشرفته- پرینستون)

    سابین شمیتک (موسسه مطالعات پیشرفته- پرینستون)

    مکان برگزاری:

    اتاق وایت لوی، موسسه مطالعات پیشرفته، پرینستون (جلسات صبحگاهی و بعد از ظهر)
    اتاق دیلورث، موسسه مطالعات پیشرفته، پرینستون (سخنرانی اس.تی. لی)

    برنامه:

    پنجشنبه 7 دسامبر (16 آذر)

    جلسه صبح (از ساعت 8 تا 12)

    خوشامدگویی (حسن انصاری و سابین شمیتک)

    موشق آساتریان (دانشگاه کالگاری کانادا) مباحثات در باب شیخ نصیری قرون وسطایی و وضعیت مطالعه نصیری‌­ها در آکادمی غربی (ارائه ویدئویی)

     سامر ترابولسی (دانشگاه کارولینای شمالی در آشویل) گذشته، حال و آینده مطالعات دروز

    شفیق ان. ویرانی (دانشگاه تورنتو) پیر سبزعلی و منابع گمشده تاریخ اسماعیلی

    جو-آن گراس (کالج نیوجرسی) منابع مستند در مورد اسماعیلیسم در بدخشان: تاریخ نسب‌­شناسیو برساخت هویت مبتنی بر اعتراف در بدخشان

    متئو ملوین –کوشکی (دانشگاه کارولینای جنوبی) باورمندی به امام غایب در ایران دوره صفوی- تیموری

    یاکو لو (دانشگاه بار یان) ویژگی بی­ همانند دولت فاطمی

    جلسه بعد از ظهر (از ساعت 1 تا 5)

    هزینه­‌ها با کمک سخاوت­مندانه شرکت کارنگی نیویورک و صندوق دکتر اس. تی. لی برای مطالعات تاریخی تامین می شود. 

    سروش دباغ (دانشگاه تورنتو) رفرم اسلامی در ایران معاصر: میراث شیعه

    آن ریگورد (دانشگاه کپنهاگ، پروژه ERC "اسلام در شاخ آفریقا") بین خطوط: مطالعه تاریخچۀ اوراق بر مبنای دستنوشته‌­های اولیۀ نگهداری شده در مجموعه Glaser در برلین

    برینکلی مسیک (دانشگاه کلمبیا) حکم­رانی امامی و شریعت قضایی در یمن ِ قرن بیستم

     نبیل آ. هوساین (دانشگاه میامی) از کوفه تا یمن تا بغداد: تکامل دیالکتیک زیدیه در امامت

    دبرا تور (دانشگاه نتردام) جدایی تشیع علوی از تشیع عباسی در نتیجه انقلاب عباسی: یک بازاندیشی

    سخنرانی اس.تی. (6 تا 7 بعد از ظهر)

    اولریش مارزولف (آکادمی علوم و علوم انسانی، گوتینگن) فرهنگ بصری شیعۀ دوازده امامی ایرانی در دوره قاجار

    جمعه 8 دسامبر (17 آذر)

    جلسه صبح (از ساعت 8 تا 12)

    دنیس هالف، شواهد جدید برای تاریخ یهودیان ایرانی و روابط امامی-یهودی بر اساس منابع دست‌نوشته شیعه در ایران

    ایهود کرینیس، مطالعات یهودی-شیعی: سهم گذشته و چشم‌انداز آینده
    روی ویلوزنی، لوی بیلیگ (1897-1936) بخشی فراموش‌­شده در مطالعات شیعه

    امین احتشامی (دانشگاه کالیفرنیا، برکلی) مترجمین المامون: فرقه‌­ای از دودمان جنبش ترجمه یونانی- عربی

    متئو تریر (CNRS، پاریس) تاریخ‌سازی شیعه و شیعه‌سازی تاریخ: چهل سال مطالعات امامیه از هانری کربن تا محمد علی امیر معزی

    سید امیرحسین اصغری (دانشگاه ایندیانا) حوزۀ علمیۀ شیعه در ایران امروز: مخالفان و طرفداران فلسفه و تصوف

    جلسه بعد از ظهر (از ساعت 1 تا 5)

    ترستن هایلن (دانشگاه دالارنا، فالون، سوئد) نسخه‌های قدیمی داستان (روایت) کربلا

     علی ریدا ریزک (گئورگ- آگوست-دانشگاه گوتینگ) "شاگردان شیخ": مطالعات حقوقی ِ امامی پس از شیخ طوسی (م 460/1067)

    آن حسن علی (دانشگاه دانشگاه کلرادو بولدر)، اجازۀ علامه حلی به بانو زهرا: منابعی دربارۀ تاریخ مکتب علامه حلی

    دوین استیوارت (کالج ایموری) نکاتی در باب زندگی و میراث شهید ثانی، زین‌الدین عاملی

    ادموند هایس (دانشگاه لیدن) چگونه با احادیث امامی مواجه شویم؟

    ...
11. حضور جامعه‌شناسی تشیع در چهارمین همایش ملی «پژوهش اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران»

    چهارمین همایش ملی «پژوهش اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران» در روزهای پایانی هفته‌ی جاری (5 تا 7 دی 96) توسط انجمن جامعه‌شناسی ایران برگزار خواهد شد. بر اساس کتاب چکیده مقالات این همایش که توسط انجمن جامعه‌شناسی و کمیته‌ی برگزاری همایش منتشر شده، هفت مقاله از مجموعه حدود 300 مقاله‌ی ارسالی به این همایش، مرتبط با موضوعات و پرونده‌‌های جامعه‌شناسی تشیع بوده‌اند که چکیده‌ی این مقالات از کتاب مذکور برای علاقمندان نقل میشود. لازم به ذکر است که تعدادی از مقالات مرتبط با حوزه‌ی جامعه‌شناسی دین نیز به این همایش ارائه شده‌اند که موضوعات کلیتر و کلان‌تری را در برمیگیرند.

     چهارمین همایش ملی «پژوهش اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران» در روزهای پایانی هفته‌ی جاری (5 تا 7 دی 96) توسط انجمن جامعه‌شناسی ایران برگزار خواهد شد. به گفته‌ی شیرین احمدنیا، دبیر علمی این همایش، به طور کلی ۳۰۶ چکیده مقاله برای همایش ارسال شده که ۱۹۴ چکیده به محور عمومی و ۱۰۲ چکیده به محور ویژه همایش اختصاص دارد. همچنین حدود ۲۰۰ سخنرانی در دو روز برگزاری این همایش انجام میشود که ۶۰ سخنرانی به محور نابرابری و عدالت اجتماعی اختصاص دارد.

    بر اساس کتاب چکیده مقالات این همایش که توسط انجمن جامعه‌شناسی و کمیته‌ی برگزاری همایش منتشر شده، هفت مقاله از مجموعه حدود 300 مقاله‌ی ارسالی به این همایش، مرتبط با موضوعات و پرونده‌‌های جامعه‌شناسی تشیع بوده‌اند که چکیده‌ی این مقالات از کتاب مذکور برای علاقمندان نقل میشود. لازم به ذکر است که تعدادی از مقالات مرتبط با حوزه‌ی جامعه‌شناسی دین نیز به این همایش ارائه شده‌اند که موضوعات کلیتر و کلان‌تری را در برمیگیرند.

     

    معرفی کتابشناسی انتقادی جامعه شناسی تشیع

    فاطمه لطفی[1]

    جامعه‌شناسی تشیع یکی از شاخه‌های مهم جامعه‌شناسی دین است. توجه به شیعی بودن جامعه ایران، مطالعات این حوزه را از اهمیتی دو چندان برخوردار میکند. با این وجود، هنوز هم این حوزه مطالعاتی یعنی مطالعه با رویکرد اجتماعی به امر دینی و زیست دینی مردم در جامعه شناسی ایران، جایگاه خود را پیدا نکرده است. گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع، متشکل از جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران علوم اجتماعی بر اساس دغدغه‌ی مشترک اعضای آن مبنی بر کمرنگ بودن رویکرد جامعه شناختی به تشیع در جامعه شناسی ایران، شکل گرفت و ضرورت اتخاذ رویکردی اجتماعی برای مطالعه‌ی دین جامعه‌ی خود را فلسفه‌ی تأسیس اش قرار داد. بر این اساس، هدف این گروه، معرفی پژوهش‌های اجتماعی در حوزه‌های مختلف مربوط به جامعه شناسی تشیع است. از آنجا که اولین گام در هر پژوهش علمی منبع شناسی است، شناسایی کلیه آثار تولید شده در این حوزه در ایران که در کتابخانه ملی موجود است، موضوع کار گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع قرار گرفت. با ملاک قرار دادن آثار موجود در کتابخانه‌ی ملی ایران و محدود کردن حوزه‌ی جست وجو به کتب چاپ شده به زبان فارسی، صدها اثر شناسایی و مورد بحث و بررسی قرار گرفت. میتوان مهم‌ترین حوزه‌های جامعه شناسی تشیع را بدین شرح برشمرد: تاریخ اجتماعی تشیع، روحانیت و مرجعیت، تشیع، سیاست، قدرت، مناسک (اعیاد و عزاداری ها)، انتظار و مهدویت، باطنیگری، عرفان و تصوف، زیارت و مکان‌های مذهبی، ادبیات و هنرهای شیعی، فراحوزه امامت و عدالت.

    با توجه به ابعاد مختلف فلسفی، عرفانی، کلامی، فقهی و... حوزه‌های فوق، آثاری که توسط "جامعه‌شناسان" تولید شده و از نظریات و روش‌های علوم اجتماعی بهره گرفته بودند، ذیل الگویی واحد مورد بررسی و نقد قرار گرفتند و مطالعات نظری محض، وقایع نگاریهای تاریخی، مباحث کلامی و دیگر شاخه‌های علوم اسلامی رایج در حوزه‌های علمیه شیعه که جهت گیری اصلی آن ها، تبلیغی، تجویزی و ارزش مدارانه بود، مورد سنجش نشدند برونداد این کار پژوهشی کتاب «کتابشناسی انتقادی جامعه شناسی تشیع» است.

    در مقاله حاضر قصد داریم نتایج حاصل از کار تحقیقاتی را که در این کتاب بیان شده، به عنوان یکی از دستاوردهای پژوهش اجتماعی در حوزه جامعه شناسی دین مطرح نماییم. به طور کلی نتایج حاکی از آن است که آثاری که با رویکرد اجتماعی به تشیع پرداخته‌اند بسیار اندکند و آثاری که میتوان تحت عنوان «جامعه‌شناسی تشیع» نامگذاری کرد، از نخستین‌ها به شمار میآیند و از این جهت در این حوزه‌ی تحقیقاتی پیشگام قلمداد میشوند. هم چنین در میان حوزه‌های نُه گانه، مطالعات مربوط به حوزه‌ی «تاریخ اجتماعی تشیع» و «مرجعیت و روحانیت»بیشتر آثار را به خود اختصا داده و با فاصله‌ی زیادی بر دیگر حوزه‌های مطالعاتی غلبه دارند.

     

    روایت زندگی حوزویان: سُنّت یا نُدرَت؟

    نسبت‌شناسی اجتماعی سنت «شرح‌حال‌نویسی» با پدیده‌ی «خود/ زندگینامه‌نویسی» حوزویان

    مهدی سلیمانیه[2]

    منابع موجود از روایت زندگی عالمان دینی اسلامی، وجهی پارادوکسیکال را نشان میدهد؛ از یک منظر، سنت «شرح‌حال‌نگاری اسلامی» با شاخه‌های متعدد و تاریخچه‌ی بیش از هزارساله‌اش ذهن پژوهشگر را به خود جلب میکند: شاخه‌های متنوعی چون «سیره‌نگاری» ، «صحابینگاری» ، «مغازی» ، «مقتل‌نگاری» ، «رجال حدیث» ، «طبقات» ، «تراجم» ، «موالید و وفیات» ، «تذکره‌ها» و ده‌ها شکل دیگر پیش روی پژوهشگر قرار میگیرند که همگی وجهی روایت‌گونه از زندگی عالمان و شخصیت‌های دینی را در خود دارند. از سوی دیگر، اشکال دیگری از روایت نظیر «زندگینامه‌نویسی» و به خصوص

    ...