«زیارت، از نیاز تا نهاد»؛ گزارش جلسه‌ی «جامعه‌شناسی زیارت» در مشهد
- توضیحات
- دسته: زیارت، زمان و مکان‌های مذهبی
- بازدید: 5799
نشست «جامعه‌شناسی زیارت» با سخنرانی آقای دکتر حسن محدثی گیلوایی، (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز)، با همکاری مدیریت پژوهش و برنامه‌ریزی آستان قدس رضوی و انجمن جامعه‌شناسی ایران دفتر خراسان، مورخ پنجشنبه 28 دی ماه 1396، در حرم مطهر رضوی برگزار شد.
دکتر محدثی سخنان خود را طرح مفهوم «زائر-محقق» آغاز کرد، به معنیِ فردی که می‌خواهد در دو جهان توأمان سیر کند، زیارت که سفری است آفاقی در انفس و در جهان معنوی، و تحقیق که جستجویی است گذرایی در جهان عقلانی است و در پی کشف چیزی است. به گمان او جهان زائرانه و جهان تحقیق دو جهان متفاوت هستند، اما وقتی با یکدیگر جمع می‌شوند راه وصول به حقیقت آسان‌تر میشود و کوشش میشود حق هر دو ادا شود، و موانع شناختی جهت فهم این پدیده کمتر میشود.
سپس وی از تجربیات سفرهای گذشتۀ خود به مشهد و برخی مشاهداتی که به عنوان تیپ «زائر-محقق» در این سفرها و تجربه‌ی زیارت حرم امام رضا (ع) داشته است می‌گوید و اینکه در متن این مشاهدات همواره پدیده‌ای وجود داشته است که آن را فهم نمی‌کرده است.
وی عنوان جزئی‌تر و دقیق‌تر بحث خود را «زیارت، از نیاز تا نهاد» می‌گذارد، چرا که به نظر او برای معتقدان زیارت از یک تکانه‌ی درونی به شکل نیاز و خواست باطنی آغاز میشود، و بنابراین زیارت ریشه در درون انسان معتقد دارد. اما از آنجایی که عموماً حول و حوش نیازها و برای پاسخگویی و سازماندهی کردن آنها نهادهایی ساخته م‌یشد، در مورد زیارت نیز به همین ترتیب است و بنابراین زیارت نهادینه میشود. او در اینجا تمایزی برقرار میکند میان دو گونه زیارت: یکی زیارت به عنوان یک نیاز خودرو و «وحشی» در درون انسان که درگیر درون است، و دیگری شکل اجتماعی شده، سازمان یافته و الگو یافته‌ی زیارت، که آن را نوع جامعه‌پذیر شده و «اهلی شده»ی زیارت می‌نامد.
سپس وی با تعریف اسطوره، آن را به عنوان یک ساحت فرهنگیِ تام معرفی کرد، که همچون نظام‌های فرهنگی تام دیگر از قبیل دین، ایدئولوژی و عرفان، سه ساحت شناختی، ابرازی و هنجارین زندگیِ انسان را پوشش میدهد. او در ادامه تمایز دیگری میان دو نوع تفکر و جهانبینی و در پی آن دو نوع دین، زیارت و زائر بر قرار میکند: اسطورهای و غیر اسطورهای.
او برای هر کدام از این دو نوع جهانبینی شش ویژگی برمی‌شمرد. ابتدا ویژگی‌های جهان اسطورهای و سپس ویژگی‌های جهان غیراسطوره‌ای را عیناً در تقابل با آنها مشخص میکند. شش ویژگیِ جهان اسطورهای به این شرح هستند:
- قصه‌ها و روایات اسطورهای از آغازها و بنیان‌ها سخن می‌گویند، و پدیده‌ها را با ارجاع به این آغازها و بنیان‌ها توجیه میکنند و تحلیل میکنند.
- وجود و سیطر‌ه‌ی کهن الگوها در جهان اسطورهای، که آن را «سرنمون‌گرایی» می‌نامد، و بنابراین فردیت و نوآوری در تفکر اسطورهای خیلی معنایی ندارد.
- این نوع نگاه رویدادهای تاریخی را از زندگی انسان حذف میکند و پدیده‌ها را به نیروهای فراتاریخی محول میکند و نسبت میدهد.
- این نوع جهانبینی میان نیروهای ناسوتی و لاهوتی امتزاج ایجاد میکند، همچون موجودات بینابینیِ انسان-خداها در روایت‌های اسطورهای، یا ویژگی‌های مافوق بشری که عوام به حضرت علی (ع) نسبت می‌دهند.
- در این جهانبینی نماد وجود ندارد، کاربرد مفاهیم رمزی و رازآلود به حداقل می‌رسد، و در عوض نشانه‌ها هستند که معنای مشخصی دارند و در مورد آنها امکان تأویل وجود ندارد.
- در این نوع تفکر، پدیده‌ی «تقدس مادی» وجود دارد، و بنابراین اعتقاد، امر مقدس در درون اشیا و اجسام حلول میکند و لذا این تقدس از طریق همجواری فیزیکی قابلیت انتقال پیدا میکند، برای نمونه پدیده‌ی «مالش مقدس» در اماکن مذهبی و مقدس.
به نظر محدثی می‌توان گفت ویژگی‌های این جهان اسطورهای عیناً به زیارت اسطورهای و زائر اسطورهای نیز راه می‌یابد، و ما با پدیده‌ی زیارت اسطورهای و زائران اسطوره‌اندیش مواجه هستیم. به نظر محدثی متون تشیع آکنده از همین باورهای اسطورهای هستند، و کتب دینیِ ما و به خصوص کتب تشیع، برای مثال کتاب زیارتنامه‌ی آستان قدس رضوی را نام می‌برد که به گمان او مملو از چنین باورهایی است. او در ادامه تأکید کرد که خصوصاً در تشیع عامیانه باورهای اسطورهای بسیار پررنگ هستند.
سپس به این نکته اشاره کرد که در برابر این پدیده، می‌توانیم از زیارت غیر اسطورهای سخن بگوییم، و اینکه در برابر تفکر و جهانبینی اسطورهای، تفکر و جهان غیر اسطورهای و به دنبال آن دین غیر اسطورهای وجود دارد. او دین توحیدی را چنین دینی می‌داند. به عقیده‌ی او در برابر ازل‌گرایی و آغازگرایی تفکر اسطورهای، دین توحیدی بر انجام و ابد و رستاخیز تمرکز دارد و در پی سامان دادن امور زندگیِ مومنان برای رستاخیز است.
همچنین دو نوع مفهوم آینده را در ادیان توحیدی متمایز میکند: تاریخی و متاتاریخی. به عقیده‌ی او آن نوع آینده‌ای که خداوند در آن مداخله میکند از نوع تاریخی است، چنانچه در آیه‌هایی با این مضمون که آینده از آن صالحان و مستضعفان است[1] منظور همان آینده‌ی تاریخی است، و اما رستاخیز و قیامت آینده‌ی فراتاریخی است. او معتقد است اساساً ادیان توحیدی، و به ویژه دین اسلام، با ارجاعات تاریخیِ فراوان خود، موجب بروز آگاهیِ تاریخی میان مومنان خود میشود.
وی تمایز دیگر ادیان توحیدی با ادیان اسطورهای را در برجسته‌تر بودن نمادها یا تکیه بیشتر بر نمادها می‌داند. به گمان او نمادگرایی دینی در ادیان توحیدی بسیار جدی است. نمادها نقش بسیار مهمی در این ادیان ایفا میکنند، نمادهایی که نیازمند تأویل هستند. لذا میان بسیاری از علما بر سر این نمادها بحث و گفتگو است. برای مثال واقعه‌ی معراج پیامبر، حضرت آدم و وجود شیطان.
در نهایت، در دین توحیدی امر مقدس در درون اشیا نیست، بلکه تقدس به صورت غیر مادی وجود دارد، و زائر هدفش نیل به تحول وجودی و معنوی است. در دین توحیدی حلول تقدس در اشیا برابر با شرک است، و باور فرد مشرک در همین است که امر مقدس در درون اشیا وجود دارد، و برای مثال استفاده از سنگ‌ها در چادرهای اعراب جاهلی و اعتقاد آنها مبنی بر اینکه امر مقدس در درون آن سنگ‌ها ساکن خواهد شد را نام می‌برد.
محدثی در نهایت با تأکید بر پدیده‌ی زیارت به صورت یک نوع نیاز، معتقد است زیارت فقط یک نیاز معتقدانه نیست، بلکه به نوعی نیاز برای یافتن مأوایی و آرامشی است. برای مثال به زعم او این مطالبه‌ی شدید و خواهندگیِ حریصانه‌ی دست‌های زائران هنگام نزدیک شدن به ضریح امام رضا (ع) خبر از مسئله‌ای جدی‌تر میدهد، از امری وجودی، و آن اینکه آدمی (در اینجا زائر) «فقیر» است. فقر نه به معنای فقر اقتصادی و محرومیت مادی، بلکه در معنایی که در قرآن آمده است، در برابر صمد، چیزی مشابه حرمان. اینکه انسان احساس میکند در این جهان بی پشتیبان و فقیر و نیازمند است. به عقیده‌ی او این بی پناهی و نیازمندیِ وجودی است که زیارت و رفتن به مکان مقدس را به نوعی نیاز و خواست درونی بدل میکند.
دکتر محدثی سخن خود را با خواندن کارنوشتی که شب گذشته از تجربه‌ی زیارت حرم مطهر امام رضا (ع) نگاشته بود به پایان برد.
پس از پایان سخنرانی نیز پرسش و پاسخ و گفتگو میان حضار و دکتر محدثی درگرفت. تعدای از حاضرین بر بسیاری از گفته‌ها و روایات و تفاسیر دکتر محدثی، به ویژه درباره‌ی مقوله‌ی «تقدس مادی» که به زعم ایشان همان پدیده‌ی تبرک است که در کلام اسلامی پذیرفته شده است، نقدهایی وارد کردند.
[1] «وَ نُریدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی اْلأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ»