اعتکاف به مثابه بستری برای تولد دوباره

توضیحات: نوشته شده توسط ریحانه صارمی; دسته: مناسک (اعیاد، عزاداری‌ها); بازدید: 12091

در چند سال اخیر، رشد چشم‌گیری در برگزاری مناسک دینی و آیین‌های مذهبی در کشور قابل مشاهده بوده است. این رشد به معنای افزایش جمعیت شرکت‌کنندگان در مراسم مذهبی‌ای که قدمت چندین و چند ساله دارند نیست، بلکه منظور از این رشد، افزایشِ تعداد مناسک و مراسم‌های مذهبی‌ای است که در طول سال برگزار می‌شوند؛ از اعیاد و عزاداری‌های غیر مرسوم گرفته تا دهه‌ها و چله‌گیری‌ها و روضه‌خوانی در ایام دینی خاصی که پیش‌تر به عنوان زمان خاص دینی مطرح نبوده‌اند.

بررسی علت گرایش برخی افراد به شرکت بیشتر و بیشتر در مناسک دینی خود به تنهایی حائز اهمیت است. اما آن‌چه به نظر می‌رسد روشنگری بیشتری ایجاد می‌کند، بررسی کارکردهای اجتماعی شرکت در این مناسک و عقاید، تفسیرها و احساساتی است که در این مناسک امکان ظهور و بروز می‌یابند. در واقع بررسی کارکرد پنهان حضور در این مناسک می‌تواند ما را در شناخت هر چه بهتر لایه‌های پنهان جامعه یاری رساند.

اعتکاف یکی از چندین مناسکی است که در این سال‌ها با اقبال مواجه شده است و بنابر آمار منتشر شده توسط سازمان تبلیغات اسلامی، از آغاز برگزاری اعتکاف به شکل کنونی (سال 1374) تا به امروز جمعیت شرکت‌کننده در آن سالانه به طور متوسط 36 درصد رشد داشته است. بنا بر همین آمار، تعداد شرکت‌کنندگان در سال 1394 بیش از 700 هزار نفر و در سال 1395، 775 هزار نفر بوده است.

نکات فوق، انگیزه‌ای برای انجام پژوهشی در خصوص اعتکاف ایجاد کرد که در ادامه بخشی از یافته‌ها و مباحث این پژوهش ارائه خواهد شد. این پژوهش به دنبال یافتن محورهای اصلی مفهومی‌ای است که در فرم اعتکاف تحقق پیدا می‌کند. از این‌رو به منظور یافتن این محوریت‌ها به دو مسأله محتوای رسمی و محتوای غیررسمیِ اعتکاف، در قالب یک مطالعه پیشینی، پرداخته شده است.

به منظور بررسی محتوای رسمی اعتکاف، گزارش‌های خبررسانی و پوسترهای تبلیغاتی در خصوص اعتکاف مورد بررسی قرار گرفت. از میان 100 پوستر مورد بررسی، 70 مورد از آن‌ها حاوی جملاتی در خصوص اعتکاف بودند و از میان آنان، مفاهیم زیر استخراج شد:

- توبه (با کلیدواژه‌هایی چون «توبه»، «بازگشت»، «رستگاری»، «گناه» و «احساس گناه»، «خودسازی»)

- بندگی و عبادت (با کلیدواژه‌هایی مانند «بندگی»، «راز و نیاز»، «عبادت»، «بهشت»)

- معرفت (با کلیدواژه‌هایی مانند «معرفت»، «تفکر»)

- عشق به خدا (با کلیدواژه‌هایی چون «خلوت با یار» و «ملاقات خدا»)

نکته حائز توجه در زمینه تحلیلِ مفهومی این پوسترها آن است که مفهوم توبه در بیش از 76درصد پوسترها قابل مشاهده بود. یافته‌های این مطالعه که با بررسی محتوای برخی سخنرانی‌های صورت گرفته در مساجد و همچنین پرسش‌نامه‌هایی که به منظور به دست آوردن محورهای اصلی محتوای غیررسمی اعتکاف در میان معتکفین پخش شد[1] بر این نکته صحه می‌گذارد که «توبه»، اگر نگوییم به عنوان محور اصلی، به عنوان یکی از محورهای اصلی مفهومی اعتکاف مطرح است. به نظر می‌رسد که در اعتکاف نمودی از احساس گناه در میان جامعه دین‌دار قابل مشاهده است و اعتکاف کارکردی التیام‌بخش برای احساس گناه را در خود دارد. این مسأله زمینه را برای مطرح شدن پرسش اصلی پژوهش فراهم کرد: آیا می‌توان در اعتکاف نمودی از احساس گناه مشاهده کرد؟ و آیا می‌توان ادعا کرد که این احساس گناه، جمعی است؟

در طی پژوهش صورت گرفته و مصاحبه‌های کیفی تلاش شد تا سنخ‌شناسی‌ای از کارکرد اعتکاف در میان معتکفین به عمل آید. پنج سنخ از اعتکاف در این راستا قابل بازشناسی است:

- اعتکاف به مثابه بستری برای تولد دوباره: در بستر اعتکاف، فرد در پی نارضایتی از «خود» در مواجهه با دین و تعارضات میان زندگی روزمره و ارزش‌های دینی، به بازنگری و تلاش برای تغییر ساختاری خود می‌پردازد. تغییر ساختاری از خلال توبه و بازگشت از اشتباهات گذشته پیش رفته و امکانی برای سرآغاز دوباره فراهم می‌آید. در این مواجهه با اعتکاف، فرد این امکان را می‌یابد تا نقاط ضعف دینی خویش را بازیافته و زیستی دیندرانه را در عوض زندگی روزمره برگزیند.

- اعتکاف به مثابه رسانه: اعتکاف بستری را فراهم می‌کند که از یک سو افراد بتوانند میان خود و سایر معتکفین همبستگی هویتی پیدا کرده و از سوی دیگر، به سبب حضور اجتماعی و عینی، حمایت خود را از گفتمان مطلوب خویش، به دیگری داخلی و خارجی ابراز نماید. در این وجه، اعتکاف بستری برای تقویت هویت جمعی و دینی معتکفین است.

- اعتکاف به مثابه پناهگاه: در این وجه، اعتکاف عرصه‌ای شکل‌گرفته از نارضایتی اجتماعی افراد است؛ اما افراد این بار نه دست به تقویت و اصلاح بُعد دینی خود می‌زنند و نه سعی می‌کنند در عرصه اجتماعی، مخالفت خود را بیان کنند، بلکه تنها تلاش می‌کنند تا با کنار نهادن عرصه‌های غیردینی و غرق‌کردن خود در عرصه‌های دینی، از آن‌چه موجب رنجش‌شان می‌شود کناره‌گیری کنند. از این‌رو دسته سوم وجهی از دینداری فردی و خصوصی را به نمایش می‌گذارد که از نگاه انتقادی و همچنین بُعد اجتماعی عاری شده است.

- اعتکاف به مثابه معنابخشی: بسیاری از کسانی که نخستین بار در اعتکاف شرکت می‌کنند در پی «جست‌وجوگری» به اعتکاف آمده و به دنبال آن هستند که تجربه معنوی خاصی در اعتکاف کسب نمایند. عمدتاً زمانی که از جست‌وجوی تجربه معنوی سخن می‌گوییم، شکلی از کسب معنا و معنابخشی در نظر هست؛ افرادی که وارد مناسکی نو و رازآمیز می‌شوند تا تجربه معنوی جدیدی را کسب کنند، به طور ضمنی در تمنای کسب معنای جدید هستند.

- اعتکاف به مثابه عبادت: در این نگاه اعتکاف تنها به عنوان عملی که ثواب دارد و حاجات را برآورده می‌کند مد نظر قرار می‌گیرد. افرادی که ذیل این نگرش به اعتکاف قرار می‌گیرند عمدتاً مردان و زنان مسن و افرادی هستند که در دسته دین‌داران سنتی تعریف می‌شوند.

سنخ نخست (اعتکاف به مثابه بستری برای تولد دوباره) اصلی‌ترین سنخی بود که در گفتگو با معتکفین استخراج شد. نکته حائز اهمیت در این بررسی آن است که نیاز به بازگشت و «تولد دوباره» در میان معتکفین برآمده از ارتکاب فعلی خطا و در اصطلاح دین‌دارانه، «گناه» نیست؛ بلکه این نیاز برخاسته از وضعیتی است که افراد در آن دچار شده‍اند. وضعیتی که صِرف حضور در آن به معتکفین احساسی از گناه و غیردینی‌بودن را القا می‌کند. اعتکاف بستری فراهم می‌آورد تا افراد بتوانند با رویکردهای مختلف در برابر وضعیت غیردینی زندگی روزمره از خویش مقاومت نشان دهند. اما این مقاومت نه در مواجهه با ساختار که با نقد خود شخص صورت می‌گیرد. از همین جهت است که اعتکاف بیش از آنکه منجر به تغییری اجتماعی و دگرگونی ساختاری شود، آرامشی درونی و تسکین موقتی در افراد ایجاد می‌کند. اما این آرامش طولانی مدت و ماندگار نیست و همین مسأله توجیه‌کننده این امر است که اکثر افرادی که یک بار در اعتکاف شرکت کرده‌اند، علاقه دارند مجدداً و یا حتی هرساله در این مناسک شرکت کنند.

به نظر می‌رسد نمود این احساس گناهِ برآمده از وضعیت اجتماعی امروزمان را بتوان در سایر مناسک دینی نیز جست‌وجو کرد؛ که در این صورت می‌توان یکی از دلایل گرایش به حضور پررنگ‌تر در مناسک را ذیل همین صورت‌بندی دنبال کرد. پرسش اینجاست که آیا این تضاد ساختاری موجود در زیست جامعه دیندار ایران، تنها به ظهور و بروز در مناسک دینی مختصر خواهد شد یا آنکه تجلیات دیگری در سایر حوزه‌های جامعه نیز پیدا خواهد کرد؟ تجلیاتی که ممکن است در نسخه‌های افراطی‌اش حتی منجر به تلاش برای برهم زدن ساختار اجتماعی شود.

[1] . محوریت‌های اصلی اعتکاف برحسب یافته‌های پرسشنامه این‌چنین استخراج شد: دوری از دنیا (20%)، تزکیه نفس(17%)، خودسازی(17%)، توبه(10%)، پاکی از گناه(12%)، بازبینی(12%)، بازگشت به خدا(3%)؛ خلوت با خدا(15%)، نزدیکی با خدا (18%)؛ آرامش(16%)، معنویت(16%)، خلوت(13%)؛ عبادت(5%)، توشه آخرت(2%)؛ تجربه جدید(2%)؛ حاجت(7%).