زیارت در نگاه تشیع عراقی و تشیع ایرانی

 برخی جامعه‌شناسان دین، عنصر اصلی زیارت را «حرکت» می‌دانند و بیان می‌کنند که فرد در زیارت از فضای روزمره خود جدا شده و در راستای فرارفتن از ساختارهای روزمره و شکل دادن به هویتی جدید، سفری زیارتی انجام می‌دهد، و یا در خلال حرکتِ زیارتیِ خود تلاش می‌کند تا جامعه‌ای آرمانی ایجاد کند. پیاده‌روی اربعین مشخصاً زیارتی است که عنصر حرکت در آن مشهود است، اما توجه به تفاوت نگرش‌ها به زیارت و به امر مقدس ما را با این سؤال مواجه می‌کند که آیا حرکت موجود در پیاده‌روی اربعین را نیز نمی‌توان بر اساس نگرش‌های مختلف تبیین و تفسیر کرد؟ آیا نمی‌توان ادعا کرد که نگرش عراقی به زیارت، مفهوم حرکت را در ذات عمل دین‌دارانه تعریف می‌کند؟ گویی عمل برای این طرز تلقی از دین عنصری حیاتی است و استقامت در عمل است که امر قدسی را به وجود می‌آورد.

تداخل مناسبت ها، مرئی شدن شکاف های نامرئی

در روزهای اخیر همزمان شدن مسابقه فوتبال ایران و کره جنوبی با ایام محرم مجادلات بسیاری را در میان سیاستمداران و حوزویان رقم زده است و به تبع آن بحث در فضای مجازی میان اعضای جامعه هم منتشر شده است. رییس شورای عالی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و عضو شورای نگهبان (آیت‌الله محمد یزدی) در روزهای گذشته از مسوولان خواست که مسابقه فوتبال میان تیم‌های ایران و کره جنوبی را که قرار است در روز تاسوعا برگزار شود، لغو کنند.

هجری قمری:تقویم مقدس؟

تنها اشخاص، اشیا، نمادها یا نام­ های مقدس نیستند که زمان­ها و مکان­ها را مقدس می ­کنند بلکه گاهی این رابطه معکوس می­ شود یعنی تقدس از مکان­ ها و زمان­ های مقدس نیز می­ تواند به اشخاص، اشیا و نمادها یا دیگر مکان ­ها و زمان ­ها سرایت پیدا کند. در تقویم ایران سه زمان متفاوت همزمان در کنار یکدیگر زیست می­ کنند: هجری قمری، شمسی و میلادی. این زمان­ها صرفا نام­ های متفاوتی نیستند که برای مشخص نمودن زمان استفاده شده ­اند بلکه هر یک مربوط به دنیا و تاریخی ویژه هستند و به همین علت معناهای متفاوتی را با خود حمل می­ کنند. بدین ترتیب می­ توان گفت که مردم ایران همزمان ساکن سه دنیای مختلف هستند. 

اربعین؛ سامانِ بی‌سازمان

«ساماندهی مشتاقان ایام حضور در اعتاب مقدسه»؛ این عنوان «سامانه‌«ای است که برای ثبت‌نام علاقمندان به شرکت در مناسک اربعین امسال در کشور عراق توسط «سازمان‌« حج و زیارت و «بانک» ملی ایران راه‌اندازی شده‌است. در متن اطلاعیه‌ی این سامانه که در خبرگزاری‌ها منتشر شده‌است، آمده:

زیارتگاه آقا سیدعباس

نسیم کاهیرده^* - اسلام مانند بسیاری از ادیان دیگر دارای مناسکی است که ماهیت جمعی دارند؛ حج، نماز جماعت، نماز جمعه و دعاهای‌ دسته‌جمعی و نیز زیارت از جمله مهمترین این مناسک‌اند. مطالعه درباره زیارت نیازمند ترکیبی از رویکردهای گوناگونی از امور روان‌شناختی، عوامل سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است، مخصوصا در جایی که تعامل میان سفر، خانه و زیارتگاه به واقعیتی اجتماعی تبدیل می‌شود. منطق دینی یک مکان ویژه و معنای دینی و فرهنگی‌ای که این مکان برای مؤمنان داراست نیز باید در کنار نکات پیشین مورد توجه قرار گیرد. زیارت سفری است که شخص در جستجوی حالتی انجام میدهد که به زعم او دربردارنده‌ی آرمانی ارزشی است. در مرسوم‌ترین حالت زیارت سفر به زیارتگاهی است که در نقطه‌ی جغرافیایی ثابتی قرار گرفته است. عموما این مکان شهرتی به دست آورده است که زائران را به خود جذب می‌کند. کسی که به نقطه‌ای سفر می‌کند که فقط به خاطر خودش حائز اهمیت است یک زائر است.

زیارت اربعین: اقتدار یکدست شیعه یا تکثر دین عامه

اربعین امسال با تخمین بیش از بیست میلیون زائری که در نیمه دوم ماه صفر وارد کربلا شدند، یکی از بزرگترین اجتماعات مذهبی جهان را رقم زد. بیش از بیست میلیون زائری که به طور متوسط ۸۰ کیلومتر راه را تا کربلا با پای پیاده طی کردند. همزمانی برگزاری مراسم اربعین در این وسعت با تحولات منطقه، موجی از واکنش‌های مشابه از سوی مقامات رسمی را به حضور زائران در این مراسم را در پی داشت. در همه این واکنش‌ها چند عبارت مشابه به کار رفته بود: «نمایش اقتدار شیعیان»، «قدرت نمایی شیعیان»، «بر هم زدن معادلات استکباری» و مواردی مشابه. در این رویکرد، حضور تمام این جمعیت بیست میلیونی و کلیه‌ی پیچیدگی‌ها و وقایع ریز و درشت جاری در این راهپیمایی زیارتی، به عنوان نوعی «قدرت نمایی منسجم» در تقابل با یک قدرت منسجم دیگر بازنمایی می‌شود. 

نجف و تنهایی‌هایش

نگاهی به بافت تاریخی شهر نجف و تحولات کالبدی امروزش از منظری اجتماعی

نجف قدیم، از خودنمایی گریزان است. این را در نخستین برخورد با بافت تاریخی‌اش به خوبی درمی‌یابی. شهر و هر آن‌چه در آن است، همین طبع را دارد. شهر میلی به جلوه‌فروشی ندارد. همه چیز در نهایت سادگیِ کارکردی است. حتی گدایان نه چندان اندک شهر هم به تو «پیله» نمی‌کنند. دستفروش‌های پر تعدادش جز دعوتی ساده به خرید اجناس، اصراری به گیر انداختنت ندارند. تمام این سادگی زاهدانه، چون حلقه‌های زحل، حول محور گنبد زرد حضرت علی به سکوت نشسته‌است.

بنای زیارت

مکان‌های زیارتی شیعه، عموما از حیث هویت‌سازی میان جماعت مومنان، محل توجه بوده است. به واقع، مکان‌های مقدس، مانند حرم امام حسین و امام رضا نقش مهمی در شکل دادن به هویت‌های جمعی مذهبی، قومی یا ملی ایفا کرده اند. هویت هایی که عموما متکی بر روایت‌های کلان و رسمی دینند. آنچه در این دیدگاه کمتر محل توجه بوده، ظرفیت این مکان‌ها برای گریز از صورتبندی‌های کلان هویت‌بخش و خلق صور متکثر است. شهرهای نجف، کربلا و مشهد، هر کدام به عنوان نقطه مرکزی هویت شیعی، یا ترکیب هویت ایرانی – شیعی در نظر گرفته می‌شوند. نقش این شهرها و حرم‌ها در شکل‌گیری هویت‌های جمعی منسجم، سویه‌ی کاربردی زیارت برای متولیان رسمی مذهب و حاکمان سیاسی‌ تلقی می‌شود. 

سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم

 کتاب «سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم» نوشته سید علیرضا هاشمی فشارکی است که در ۱۹۲ صفحه توسط موسسه فرهنگی هنری مشعر منتشر شده است. چاپ نخست این کتاب در سال ۸۷ و چاپ دوم آن در ۴۰۰۰ نسخه در تابستان سال ۸۸است. اینکتاب در واقع یک پژوهش اسنادی و توصیفی در خصوص فرهنگ عامه و برگرفته از اسنادی است که از دهه ۴۰ در بایگانی واحد فرهنگ مردم در صدا و سیما نگهداری شده است. این اسناد از نقاط مختلف کشور به درخواست برنامه «فرهنگ مردم» درخصوص آداب و رسوم سفرهای زیارتی به مشهد، قم، عتبات عالیات و همچنین سفرزیارتی حج، تهیه و در هفت بخش شامل مقدمات سفر، بدرقه، چاووش و چاووش‍خوانی، ملزومات و تدابیر سفر، پیشباز، باورها و اعتقادات و ادبیات شفاهی تنظیم شده است.