جهان‌های شیعی در برابر هلال شیعی

 مختصات حوزه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع در ایران امروز چیست؟ پرسش‌ها و پروبلماتیک‌های اصلی آن کدام‌اند؟ یکی از دو پانل سمينار تخصصي «جامعه‌شناسی دين» که به «جامعه‌شناسی تشیع» اختصاص یافته بود، عهده‌دار پاسخ به پرسش‌هایی ازاین‌دست بود. این سمینار اواخر مهرماه 1394 در دانشگاه فردوسي مشهد و به همت گروه مطالعات دين «دفتر خراسان انجمن جامعه‌شناسي ايران» برگزار شد و طی آن دکتر سارا شریعتی (عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران)، آرمان ذاکری، مهدی سلیمانیه و زهره‌سروش‌فر (از پژوهشگران گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع) به ارائه آخرین دستاوردهای خود در این حوزه پرداختند. در ادامه متن تنقیح‌یافته سخنرانی‌های دکتر سارا شریعتی را از نظر می‌گذرانیم. متن سخنرانی آرمان ذاکری، مهدی سلیمانیه و زهره‌سروش‌فر نیز به ترتیب از اینجا قابل دسترس است:

• تشیعِ نهضت؛ تشیعِ نظام
• روحانیت شیعه: دیروز، انقلاب، امروز
• تشیع و زیست اجتماعی

 ***

جهان‌های شیعی در برابر هلال شیعی

متن سخنرانی سارا شریعتی در کنفرانس جامعه‌شناسی تشیع ـ مشهد ـ 22 مهر 1394

جامعه‌شناسی تشیع، پروژه‌ای است که جمعی از دانش‌آموختگان جامعه‌شناسی طرح‌ریزی کرده و مطالعه جامعه‌شناختی دین در بیان شیعی آن را موضوع تحقیقات خود قرار داده‌اند. این پروژه با تشخیص اهمیت دین در دنیای مدرن، و با توجه به موقعیت خاص زمینه کشورهای اسلامی و مشخصاً شیعی آغاز به کار کرد و تاکنون با تشکیل جلسات معرفی و نقد آثاری که به‌عنوان مطالعات اجتماعی تشیع شناسایی شده‌اند، دعوت از پژوهشگران این حوزه و همچنین، آثار و پژوهش‌هایی که در شکل کتاب انتشار یافته‌اند و مقالاتی که در سایت جامعه‌شناسی تشیع انعکاس یافته‌اند، بیلان قابل‌توجهی داشته است و به مباحث متعددی در این زمینه دامن زده است.

در اینجا من صرفاً به دو تحول در مطالعات شیعی اشاره خواهم داشت و بر ضرورت رویکرد اجتماعی به پدیده‌های دینی‌ای که در ایران، بیان شیعی یافته‌اند تأکید خواهم داشت و توضیح مبسوط این پرونده را سه تن از پژوهشگران این پروژه به عهده خواهند داشت که در ادامه شما را با بخش‌های مختلف جامعه‌شناسی تشیع آشنا خواهند کرد.

شاید بتوان گفت که در زمینه مطالعات تشیع، دو تحول قابل‌توجه و تحلیل است: نخست توجه به آنچه «جهان‌های شیعی» نامیده شد (نام کتابی که سابرینا مروین با همکاری جمعی از پژوهشگران این حوزه انتشار داد)، در برابر اصطلاح «هلال شیعی» که صرفاً کاربرد سیاسی داشت و تصوری یکپارچه از این کشورها ارائه می‌داد. درحالی‌که «جهان شیعی» جهان‌های متکثری هستند که با تنوع تاریخی و فرهنگی شناخته می‌شوند و به یک مرکزیت واحد و یکپارچه‌ساز تقلیل نمی‌یابند.

و دوم موقعیت خاص ایران که اغلب به‌عنوان ثقل جهان شیعی شناخته می‌شود. بااین‌حال می‌توان از شکل‌گیری یک الگوی ایرانی نام برد که در مثلث رهبری دینی، مرجعیت دینی و حکومت دینی، تعریف می‌شود و به ایران موقعیتی خاص در جهان‌های شیعه می‌بخشد. ایران تنها کشوری است که یک مرجع شیعی یک نظام سیاسی را بنیان‌گذاری کرد و پس از یک دوره انقلابی، در حال ساخت و پرداخت الگویی است که به دلیل وجود رهبری و مرجعیت دینی در کنار نظام دینی، از دیگر کشورهای شیعی ممتاز است.

با این وصف می‌توان گفت که مطالعات اجتماعی تشیع در شرایطی که تاکنون مطالعه تشیع محدود به مطالعات دینی، کلامی، فقهی و فلسفی بوده است، ضرورت می‌یابد. و این ضرورت در ایران که پدیده‌های اجتماعی با سیاست‌گذاری دینی همراه است، بیش از دیگر کشورها احساس می‌شود. موقعیت خاص ایران این انتظار را ایجاد می‌کند که به قطب مطالعات اجتماعی تشیع بدل شود؛ درحالی‌که پژوهش‌ها نشان می‌دهند که علی‌رغم انتشار آثار بسیاری در این زمینه، مطالعات اجتماعی تشیع بسیار محدود و ضعیف است و با چشم‌انداز مورد نظر، فاصله بسیاری داریم.

  * متن این سخنرانی پیش از این در شماره 17 ماهنامه ایران فردا (آبان 1394) منتشر شده است.

• < قبلی
• بعدی >