کتاب‌شناسی جامعه شناسی تشیع : «تاریخ اجتماعی تشیع»

داده‌ها و دستاوردهای حوزه مطالعاتی «تاریخ اجتماعی تشیع»

در میان ۹ حوزه‌ای که «گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع» در این دو سال به بررسی آنها پرداخته است، حوزه «تاریخ اجتماعی تشیع» با ۸۵ اثر (۳۵ درصد آثار شناسایی‌شده)، واجد بیشترین آثار شناسایی شده در حوزه منابع دارای رویکرد اجتماعی بوده است. حوزه مطالعاتی «تاریخ اجتماعی تشیع» تاکنون پربسامدترین حوزه مطالعاتی شناخته شده است.

۲۷ عنوان اثر واجد قرابت بیشتر یا متوسط با معیارهای مرجح گروه تشخیص داده شد که ۳۰ درصد کل عناوین بررسی‌شده را تشکیل می‌دهد. از میان این ۲۷ عنوان، دو اثر به عنوان واجد بیشترین قرابت با معیارها تشخیص داده شدند؛ نخست کتاب «تشیع علوی و صفوی» نوشته دکتر علی شریعتی که نخستین بار در سال ۱۳۵۰ منتشر شده و از ایده خاصی در تبیین تاریخ اجتماعی تشیع سخن رانده است. شریعتی در این اثر، به تقسیم‌بندی‌های نوین و اثرگذاری همچون «تشیع علوی و صفوی» و «تسنن محمدی و اموی»  دست زد که بعدها دست‌مایه مؤلفان و خطبا و روشنفکران قرار گرفت. وی در این اثر که جزو آثار پر مناقشه این حوزه نیز تعریف می‌شود، به عملکرد برخی علمای شیعه در همکاری با دربار صفوی و ارائه گفتمان جدیدی که توجیه‌گر رفتارهای حکام صفوی بود، می‌تازد و از دسته دیگری از فقهای شیعه که چنین رویکردی نداشته‌اند ستایش می‌کند. هجمه شریعتی و انتقادهای گزنده وی، خشم و دلخوری بسیاری از چهره‌ها و فعالان حوزوی را برانگیخت.

دومین اثری که در این حوزه مطالعاتی از سوی اکثریت اعضای گروه، واجد بیشترین قرابت با معیارهای مرجح تشخیص داده شد، کتاب «مکتب در فرایند تکامل» بود که نخستین بار در سال ۱۳۸۶ ترجمه شد. نویسنده ایرانی این کتاب، دکتر حسین مدرسی طباطبایی از روحانیون حوزه علمیه قم است که تحصیلات آکادمیک خود را در خارج از کشور به پایان رسانده و در دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی خارج از کشور مشغول تدریس و تحقیق بوده است. وی در این کتاب به بررسی تاریخ تحولات اجتماعی تشیع به مثابه یک «فرایند تکاملی» پرداخته و کوشیده تا نگاه نوینی نسبت به موضوعاتی چنین وکلای ائمه، جانشینی امامان شیعه و بحث مهدویت ارائه دهد. هرچند این کتاب واجد ایده جدیدی نیست، اما جزو جدی‌ترین کتاب‌هایی شد که رخدادها و موضوعات مذکور را در زبان فارسی و به زبان آکادمیک عرضه می‌کند.

پنج کتاب شیعه‌گری (۱۳۲۲ش)، دو قرن سکوت (۱۳۳۰ ش)، شهید جاوید (۱۳۴۹ش)، تشیع علوی و صفوی (۱۳۵۰ ش) و مکتب در فرایند تکامل (۱۳۸۶ ش) به عنوان آثار جنجال‌برانگیز و پرمناقشه این حوزه شناخته شدند که در طول هفت دهه به عنوان دغدغه و دل‌مشغولی اصلی نویسندگان و پژوهشگران این حوزه مطرح بود و محل نزاع و نقد قرار می‌گرفته‌اند.

نکته دیگری که درباره این حوزه مطالعاتی باید گفته شود این است که درصد بالایی از آثار تألیف شده و شناسایی‌شده در این حوزه، تألیفی و غیرترجمه‌ای هستند. ۷۴ اثر تألیفی (۸۷ درصد آثار بررسی‌شده ) و ۱۱ اثر ترجمه‌ای (۱۳ درصد آثار بررسی‌شده) حاصل کار پژوهشگرانی است که کوشیده‌اند با رویکرد اجتماعی به سراغ تاریخ شیعه بروند. همچنین نکته دیگری که باید مورد اشاره قرار گیرد این است که در بین آثار واجد قرابت بیشتر یا متوسط نسبت به معیارهای مرجح، هیچ نویسنده زن یافت نمی‌شود و تنها ۴ عنوان از آثاری که واجد قرابت اندک بوده‌اند، به دست زنان عرضه شده است. در کل، ۵۸ عنوان اثر (۳۷ درصد آثار بررسی‌شده) واجد قرابت اندک تشخیص داده شدند. همچنین غالب نهادهایی که خالق این آثار بوده‌اند، یا حوزوی هستند و یا به نهادها و دانشگاه‌های وابسته به حوزه تعلق دارند. اکثریت آثار مهم این حوزه نیز در تهران منتشر شده‌اند و تنها تعداد اندکی از آنها (۵ عنوان) در قم منتشر شده است. از لحاظ فراوانی انتشار آثار بر مبنای دهه‌های شمسی نیز همانند اغلب حوزه‌های بررسی‌شده، در دو دهه پنجاه و هشتاد شمسی شاهد جهش محسوس در انتشار آثار مرتبط هستیم. به هر حال حدود دو سوم آثار بررسی‌شده در سال‌های بعد از انقلاب منتشر شده‌اند. 

• < قبلی
• بعدی >