تکنولوژی و مرجعیت

 گرچه در سال‌های آغازین ورود تکنولوژی‌های نوین، برخی فقها به سبب انتساب این امور به غرب در مقابل آن مقاومت می‌کردند، اما به تدریج نگاهی مبتنی بر جذب و ادغام نسبت به تکنولوژی پدید آمده است.

مقارن با عصر قاجار که از رهگذر مواجهه با جوامع غربی و توسعه‌یافته، زمینه‌ی ورود جامعه‌ی ایران و دیگر جوامع شیعی به عصر جدیدی فراهم شد، تکنولوژی‌های نوین نیز به همراه اندیشه‌های نو به تدریج وارد جوامع اسلامی شد و واکنش‌های متنوعی مقابل آن پدیدار شد. همیشه در مقابل تغییرات جدید، نوعی مقاومت محافظه‌کارانه قابل رهگیری است، اما برخی از تکنولوژی‌ها که به ویژه در زیست عادی و روزمره‌ی علما و مراجع تاثیر مستقیمی داشته، به سرعت مورد جذب و ادغام قرار گرفته‌اند و برخی دیگر که از منظر فقهی مایه‌ی تباهی و فساد افراد جامعه تلقی شده‌اند، با تداوم مقاومت و تحریم مواجه شده‌اند.

حمل‌ونقل جدید، مخابرات و صنعت چاپ و نشر نمونه‌هایی از تکنولوژی‌هایی است که به سبب وجه کارکردی مساعد در حوزه‌ی دین و فرهنگ جامعه، به سرعت مورد پذیرش و استقبال واقع شده و مراجع تقلید خود از کاربران آن شده‌اند. در میان روحانیان رده‌ پایین‌تر، واکنش نسبت به تکنولوژی‌های جدید با مقاومت‌های و باورهای خرافی همراه بوده است. مخبرالسلطنه، یکی از روسای دولت متقدم حکومت رضاشاه، که پس از تحصن علما در قم در سال 1306ش. چند مرتبه برای مذاکره به قم سفر کرده بود، در یکی از یادداشت‌های خود پس از مراجعت از قم می‌نویسد: «علما نمی‌خواهند قبول کنند که موقع تطهیر لوکوموتیو گذشته و در سیم تلگراف، جن خبرگزار نیست. شاه هم از منافع دیانت، غفلت دارند. مغرضین هم لاطائلات در عنوان دیانت به گوش خلایق می‌کنند. مدافعی هم در بساط نیست، حقایق روی منبر گفته نمی‌شود، طبایع هم طالب لهو و لعب است». گزارش‌هایی نظیر این نشان می‌دهد که بدبینی و نگاه آمیخته با خرافه نسبت به تکنولوژی‌های جدید در میان اقشاری از روحانیان و عامه‌ی مردم وجود داشته اما نمونه‌ای از این قبیل باورها را در میان فقها و مراجع برجسته نمی‌توان مشاهده کرد.

در میان تکنولوژی‌های جدید، اینترنت و فضای مجازی یکی از آخرین نمونه‌هاست که با برخورد جذب و ادغامی مراجع تقلید مواجه شده؛ مراجع نه تنها نسبت به اینترنت اعراض نکرده‌اند، بلکه تلاش وافری به کار بسته‌اند تا از ظرفیت‌های این تکنولوژی نوین برای مقاصد تبلیغ و آموزش دینی بهترین استفاده ی ممکن را ببرند و برخی مراجع نظیر آیت‌الله سیستانی، از نخستین کسانی است که خود، خدمات اینترنتی را به شهرهای مذهبی نظیر قم و نجف آورده است. نمونه‌ی دیگر، استفاده‌ی گسترده از تلفن همراه در میان روحانیان و حتی برخی مراجع است؛ دفتر بسیاری از مراجع از ظرفیت‌های این تکنولوژی ارتباطی نوین نظیر سامانه‌های متمرکز ارسال پیام کوتاه، برای ارتباط با مقلدان و افراد جامعه بهره جسته‌اند.

به رغم این موارد، تکنولوژی‌هایی که از منظر فقهی باعث سست شدن اعتقادات و فرو ریختن مرزهای اخلاقی جامعه می‌گردد، با مقاومت یا محدودیت از ناحیه‌ی مراجع مواجه شده است. تلویزیون در زمان حکومت پهلوی به سبب پخش برنامه‌هایی که با نگاه شرعی منحرف بودند، از منظر غالب مراجع حرمت شرعی داشت؛ برخی مراجع تماشاي تلويزيون را به طور رسمی محكوم كرده و برخی دیگر، داشتن تلويزيون را عملي گناه‌آلود مي‌دانستند. در شهر قم نیز تلويزيون تحريم شده بود و در میان بسیاری از اقشار مردم از ان با عنوان «عَلَم یزید» یاد می‌شد. رویکرد مشابهی نیز پس از انقلاب در قبال ویدئو در پیش گرفته شد؛ اما به تدریج و با رفع محدودیت‌های قانونی، حرمت فقهی استفاده از ویدئو نیز کنار نهاده شد. مراجع در استفاده از ماهواره نیز محدودیت‌هایی نظیر اطمینان از عدم به گناه افتادن را به عنوان شرط لازم برای استفاده ذکر می‌کنند.

جز موارد استثنایی مذکور، برخورد مراجع با سایر اشکال تکنولوژی‌های روز، پذیرش و تلاش برای به خدمت گرفتن آنها برای امور روزمره یا ایفای وظایف دینی و فرهنگی بوده است.

• هدایت (مخبرالسلطنه)، مهدی‌قلی(1363)، خاطرات و خطرات، تهران: کتابفروشی زوار، چاپ اول، ص.378.

• < قبلی
• بعدی >