مقاله ها

گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع: مبداء، مسیر، افق‌های پیش رو

شاید گفتن این مطلب عجیب باشد که تشیع را هنوز چندان نمی‌شناسیم. در حالی که «تشیع» به عنوان یکی از محورهای اصلی تاریخ، فرهنگ و هویت ایرانی، قاعدتاً می‌بایست به عنوان یکی از سرفصل‌های محوری علم جامعه‌شناسی در ایران قرار گیرد. بر مبنای وقوف به چنین اهمیتی، جمعی از پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی، از اردیبهشت ماه ۱۳۹۰، گروه مطالعاتی‌ای را شکل دادند تا به صورت منسجم‌تری، به مطالعه تشیع با رویکرد جامعه‌شناختی بپردازند.

 در ابتدا مروری بر مطالعات انجام‌شده پیشین در دستور کار گروه قرار گرفت و در گام اول، حوزه جست‌وجو به شناسایی «کتاب‌های» منتشر شده به زبان فارسی که با موضوع «جامعه‌شناسی تشیع» صرفا توسط نویسندگان متعلق به کشورهای اسلامی نوشته شده محدود شد. شناسایی منابع متعلق به نویسندگان کشورهای غیر اسلامی در این زمینه و همچنین پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی به مراحل بعدی طرح موکول شد. در این مرحله کتاب‌های موجود در کتابخانه ملی ایران، به عنوان منبع اصلی جست‌و‌جو تعیین شد و انبوهی از کلیدواژه‌های مرتبط با موضوع با دسته‌بندی در حوزه‌های مختلف (روحانیت و مرجعیت؛ قدرت و دولت؛ هنرها؛ امامت و عدالت؛ زیارت و مکان‌های شیعی؛ باطنی‌گری، تصوف و عرفان؛ مناسک (اعیاد و عزاداری)، تاریخ اجتماعی، انتظار و موعودگرایی) توسط اعضا مورد بررسی قرار گرفت. در کنار آن، اعضای گروه از مشاوره جمع گسترده‌ای از متخصصان دانشگاهی و حوزوی در معرفی کتاب‌های مرتبط بهره گرفتند. عضویت برخی محصلان حوزه علمیه قم در گروه، فرآیند شناسایی منابع و افراد متخصص حوزوی را سهل‌تر نمود. در گزینش از میان منابع، تنها کتاب‌هایی مد نظر قرار داشتند که موضوع اصلی کتاب ـ نه بخشی از آن ـ به بررسی «تشیع» با روش‌های جامعه‌شناسانه اختصاص یافته بود.

پس از شناسایی کتاب‌ها، جلسات متعددی برگزار شد و کتاب‌های مختلفی در این جلسات مورد بررسی قرار گرفتند. در نگاه اول، آنچه شگفت می‌نمود، تعداد بسیار اندک و محدود کتاب‌هایی بود که به نحوی «تشیع» را با «روش‌های جامعه‌شناسانه» موضوع مطالعه قرار داده بودند. با کمال تعجب دریافتیم که با گذشت بیش از ۵۰ سال پس از تاسیس موسسه تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، تنها اندکی از «کتاب‌ها» ـ آن هم با تسامح روش‌شناختی میان رشته‌های جامعه‌شناسی، تاریخ، علوم سیاسی ـ تشیع را موضوع مطالعه خود قرار داده‌اند. لذا به عنوان اولین یافته مطالعه می‌توان ادعا کرد که «جامعه‌شناسان در ۵۰ سال گذشته عمدتاً دین جامعه خود را موضوع مطالعه قرار نداده‌اند.» و این یافته‌ خود می‌تواند راهگشای تحلیل بسیاری از ناتوانی‌های جامعه‌شناسی در جامعه ایران باشد که به جای نقدِ ضعف در موضوع‌شناسیِ این رشته در این ایران، ماهیت این رشته علمی را هدف قرار می‌دهند. با توجه به همین مسئله و لزوم قائل شدن به نوعی تساهل روش‌شناختی در مواجهه با منابع، میان کتاب‌هایی که با روش جامعه‌شناسی، «تشیع» را موضوع مطالعه قرار داده‌اند و کتاب‌هایی که در یک نگاه عام‌تر بهره‌ای از «رویکرد اجتماعی» در مواجهه با «تشیع» داشته‌اند تمایز قائل شدیم.

 در نهایت کتاب‌هایی که بیشترین نزدیکی با حوزه مطالعات «جامعه‌شناسی تشیع» داشته‌اند شناسایی شده و برای هر یک، جلسات نقد و بررسی‌ای با حضور محققان و پژوهشگران این حوزه‌ها و گاه نویسنده اثر برگزار شد و اثر مورد بررسی انتقادی قرار گرفت. برگزاری جلسات نقد و بررسی بدون همکاری نهادهایی چون انجمن علمی ـ دانشجویی جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و بنیاد فرهنگی دکتر علی شریعتی، میسر نمی‌شد. گزارش برخی از این جلسات در مجموعه پیش رو آمده است. در تهیه پرونده حاضر، معرفی یک کتاب از هر یک از حوزه‌های فوق الذکر «جامعه‌شناسی تشیع» مد نظر بوده است. لذا فهرست کتاب‌هایی که می‌توانست در این مجموعه معرفی شود بیش از پرونده حاضر بوده و محدودیت‌های رسانه، اجبار انتخاب از میان منابع را ایجاد کرده است. هدف نهایی از برگزاری این جلسات و جمع‌آوری منابع مرتبط، چاپ کتابی تحت عنوان «کتاب‌شناسی انتقادی جامعه‌شناسی تشیع در ایران» است که معرفی کامل انتقادی همه آثار آنجا خواهد آمد. برگزاری جلسات نقد و بررسی اعضای گروه را در راستای دستیابی به شناخت کامل‌تر نسبت به منابع و اشراف بیشتر درباره ابعاد مختلف آن یاری نموده و مباحث مهم و چالش برانگیز در این حوزه مطالعاتی را مشخص نموده است.

مرحله اول این پروژه یعنی شناسایی کتب مرتبط و معرفی انتقادی آنها، اکنون مراحل نهایی را طی می‌کند. در کنار آن، پژوهش‌های مختلف صورت گرفته توسط اعضای گروه، در حوزه‌های مختلف مربوط به جامعه‌شناسی تشیع ذیل مجموعه واحدی با عنوان جامعه‌شناسی تشیع تدریجاً به چاپ خواهد رسید.

شناسایی موضوعات محوری در مطالعات جامعه‌شناسی تشیع، نظریات و چالش‌های عمده در این حوزه‌، هدف دیگر این گروه مطالعاتی است که بخشی از آن در جریان مطالعه منابع موجود محقق شده و به کمک مشارکت متخصصان این حوزه تکمیل خواهد شد.

جامعه‌شناسی تشیع

پروژه کتاب‌شناسی

• < قبلی
• بعدی >