شهید: تغییر تصویر

 گزارشی از جشنوارۀ فجر ۱۳۹۶، نگاهی به فیلم “به وقت شام”

 مفهوم شهید همیشه  در روایت تاریخ تشیع سهمی داشته است. از واقعۀ عاشورا که حسین به جای حمزه عموی پیامبر، لقب سیدالشهدا را می­گیرد تا در مکاتبات علمای دورۀ قاجار[۱] و اکنون نظام جمهوری اسلامی ایران، مفهوم شهید به صورت­های مختلف بازنمایی­ شده است.آنچه وجه تمایز  ادوار مختلف تاریخ تشیع است نحوۀ بازنمایی و استفاده از نمادها و المان­های متفاوت مصداق شهید است. بدیهی است که با  توسعۀ مدرنیته در جامعۀ ایران و مطرح شدن هرچه بیشتر حوزۀ هنر، بازنمایی مفهوم  شهید شکلی متفاوت به خود گرفته است.

در دوران پس از انقلاب ۵۷ و نظام جمهوری اسلامی، بازنمایی از شهید با به خدمت گرفتن هنر روایتی هژمونیک را ساخته است که این بازنمایی همان خوانش رسمی از شهید است. این در حالی است که پیش از این زمان روایت­ها با قدرتی متوازن با نداشتن ابزار حکومت­رانی و رسانه به بازنمایی شهید می­پرداختند و خرده‌روایت­‌ها را می­ساختند. به عنوان مثال در کتاب «یادبود شهید دکتر تقی ارانی» به تفاوت شهید توده و شهید مذهبی پرداخته می­شود. یکی از دلایلی که باعث می­شود خوانش احسان طبری از شهید سلطه پیدا نکند این است که علاوه بر حکومت، ابزار هنر و رسانه را نیز دارا نمی­باشد. وجه تمایز نظام جمهوری اسلامی در بازنمایی شهید با دیگر ادوار تاریخ تشیع دقیقا در همین قسمت نهفته است.

نظام جمهوری اسلامی  با هژمونیک کردن ارزش­های خود و ابزار تثبیت آن که یکی از آنها رسانه است خوانش خود از شهید را در قالب بازنمایی، تبدیل به یک گفتمان کرد. در ادامۀ حیات نظام جمهوری اسلامی ابزار هنر در تمامی رشته‌­ها جهت تثبیت گفتمان نظام که از جمله آنها پرداختن به شهید و شهادت  بود، نقش جدی ایفا کرد.

برگزاری جشنواره­‌هایی چون عمار، ادبیات مقاومت، سینمای پایداری، جشنوارۀ فیلم، تئاتر و موسیقی فجر از جمله سیاست‌گذاری­‌های نظام است که با هدف تقویت گفتمان غالب شهادت و ایثار شکل گرفته‌­اند. به عنوان مثال در دوران  جنگ تحمیلی،  به خدمت گرفته­ شدن هنر موسیقی با تولید اثرهایی در حوزۀ موسیقی سنتی و البته حماسی از شخصیت­‌هایی چون شهرام ناظری به وضوح دیده می­شود. حتی آثار نوازندگانی که کار آنها نسبتی با فضای شهادت­‌طلبی ندارد به خدمت گرفته می­شود. در مستند بزم رزم[2] استاد موسیقی سنتی ایران، حسین علیزاده با بیان اینکه قطعۀ نی­نوا را برای احوالات درونی خود اجرا کرده است، به روایت چگونگی روند منتشر کردن این قطعه در رادیوی ایران با نام نینوا می­‌پردازد. علیزاده در این مستند اذعان دارد که تا آن زمان اصلا نمی­دانسته است که نام دیگر کربلا نینوا است و طبق فرایندی غیرمرتبط با احوالات درونی نوازنده، قطعۀ نی­نوا به یکی از مهمترین قطعات موسیقیِ حماسی جنگ تحمیلی تبدیل می‌­شود.

یکی از مهمترین حوزه­های بازنمایی شهید در هنر هفت­گانه پس از انقلاب ۵۷ و به صورت خاص پس از جنگ تحمیلی حوزۀ سینما بوده است. برگزاری جشنواره‌­های بزرگ سینمایی متعدد مربوط به این حوزه با رویکردی ارزشی و اعتقادی مؤید همین نکته است. جشنوارۀ فیلم فجر که از سال  ۱۳۶۱ آغاز به کار کرده است مهمترین رویداد سینمایی ایران است .هم اکنون این جشنواره به عنوان پر مخاطب­ترین جشنواره در حوزۀ فعالیت­های فرهنگی، هنری نظام نقش ایفا می­کند. این جشنواره مشروعیت خود را به صورت دوگانه هم از حکومت و هم از مردم به صورت نسبی اخذ کرده است.  سینمای جنگ و به تعبیر غالب آن سینمای دفاع مقدس پس از جنگ ایران و عراق به یکی از ژانرهای اصلی فیلم­سازی در ایران پس از انقلاب تبدیل شده است که هرساله سهمی در جشنوارۀ فیلم فجر دارد. ژانری که در طول این سی و اندی سال به بازنمایی چهرۀ شهید و جنگ می­پردازد. بازنمایی شهید و توصیف مصداق آن در فضای جنگ یا غیر جنگ یکی از مهمترین تیپ­های شخصیتی در این ژانر سینمای ایران است که غالباً با  شخصیت­ها و نمادهای واقعۀ عاشورا پیوند خورده است.

در سی و ششمین جشنوارۀ فیلم فجر که در سال ۱۳۹۶ برگزار شد، ۲۲ فیلم در بخش سودای سیمرغ حضور یافتند که ۶ فیلم با داستان‌هایی در بستر جنگ ساخته شد‌ه­اند. حدودا یک سوم فیلم‌­ها به مقولۀ جنگ و شهادت پرداختند.  اینکه این تعداد قابل توجه از فیلم­های تولیدی جشنوارۀ امسال به جنگ و مفهوم شهادت(شهدای جنگ تحمیلی و شهدای مدافع حرم) پرداخته است اگرچه بحث مهمی است اما چرایی آن در این یادداشت نمی­گنجد.

فیلم «به وقت شام» اثر ابراهیم حاتمی‌کیا یکی از فیلم‌­هایی است که در جشنوارۀ امسال به بازنماییِ شهید پرداخته است. حاتمی­‌کیا که با فیلم «دیده‌­بان» از آغازگرانِ سینمای داستانی دفاع مقدس بود و در دهه­‌های مختلف جمهوری اسلامی نقش مهمی را در پرداخت شخصیت شهید و داستان او داشته است، حال به بازنماییِ گونۀ جدید شهید یعنی شهید مدافع حرم پرداخته است. در به وقت شام حاتمی­‌کیا شهید مدافع حرم را با استفاده از شخصیت پردازی علی رستمی که پسر یک خلبان بازنشسته به نام یونس است بازنمایی می­کند. علاوه بر آن صحنه­‌های فیلم­برداری نقش تعیین­‌کننده­‌ای در توصیف شهید مدافع حرم دارد.

در این فیلم که مانند اکثر فیلم‌­های حاتمی­‌کیا نقش­های دوگانه آفریده شده است، با وجود نقش پدر و پسری که با هم چالش دارند، کارگردان نتوانسته است دوگانه­‌های همیشگی­اش را بیافریند تا مخاطب، امر اخلاقی را همراه با شخصیت اول داستان برگزیند، دوگانه­‌ای اخلاقی وجود ندارد. بلکه تنها یک قهرمان وجود دارد. قهرمان شهیدی که بالن­‌های رنگارنگ حامل اسرا را هوا می­کند تا بچه­‌ها در مدرسه شاد باشند و باد در گندم­زارها بوزد. صحنه­‌های فیلم‌برداری در این فیلم بسیار متفاوت از صحنه­‌های ژانر "دفاع مقدس" است. صحنه‌­های هالیوودی فیلم در بازنمایی شهید مدافع حرم نقش اساسی ایفا کرده است. شخصیت‌­پردازی شهید مدافع حرم بسیار متفاوت از شخصیت‌پردازی شهدای جنگ است.

شهیدی که در این فیلم بازنمایی می­شود شهیدی است که با انگلیسی صحبت کردن، کاپیتان بودن، دلبستۀ همسر بودن،  ارزش دانستن زیستن در کنار همسر  و بودن در کنار پدر و نه دارا بودن اعتقادی خاص به خاطر کشورهمسایه یعنی سوریه، به تصویر کشیده می­شود. او یک شهید مدافع حرم است.

اگر این فیلم با اولین فیلم حاتمی­‌کیا  یعنی دیده‌بان مقایسه شود می­توان به تفاوت­های اساسی در بازنمایی شهید در آثار اولیه و مؤخر پی برد. حاتمی­‌کیا از دیده بانی که نقش اول آن سیری عارفانه را در جنگ تحمیلی پیش می­برد و با استیصال از دیدن خمپارۀ نیمه فعال در داخل زمین دوباره بر می­خیزد و با صدای مارش به سمت دریا که تمثیلی از تمثیل­های عاشوراست می­رود و طالب شهادت بودن چون حسین را تداعی می­کند به «به وقت شام» رسیده است. فیلمی که شهید آن یک فرد مخلص نیست که یک تنه به کمک گردانی می­رود و در داستان فیلم به سیر و سلوک می­پردازد. شهید در فیلم به وقت شام کسی است که به وضوح، وجوه فردی او پر رنگ می­شود. به تعبیری تفردگرایی در بازنمایی شهید صورت گرفته است. اهمیت بیشتر  پدر و همسر از انجام عملیاتی که مقدس تعبیر می­شود، مهارت­های دانشی یک خلبان شهید، انگلیسی صحبت کردن او و... همگی حاکی از روایتی متفاوت از شهید مدافع حرم در فیلم حاتمی­‌کیا است که می­تواند در عین قدسیت بخشی به شهید مدافع حرم با بازنمایی­ای مدرن از آن تقدس‌­زدایی کند.

از طرفی اهمیت­ دادن به پرترۀ شهید، استفاده از جلوه‌­های ویژه و نشان دادن صحنه‌­های هالیوودی چون صحنه­‌های اکشن و نشان دادن سازه‌­هایی چون کولوسئوم هنگام سربریدن اسرا، که ملغمه­ای از صحرای کربلا و نبرد گلادیاتورها است نشان از آن دارد که برای کارگردان فرم پر رنگ­تر از محتوا بوده است  و تاکیدی بر روند تقدس­زدایی در بازنمایی مفهوم شهید است. البته این نکته در فیلم­‌های دیگر حاضر در جشنوارۀ امسال چون «تنگۀ ابوقریب» نیز دیده ­می­شود که با وجود اینکه از نظر تکنیکی همچون به وقت شام بسیار خوش ساخت است اما پی رنگ داستانی ندارد و فرم است که حرف اول را می­زند. اختصاص یافتن نامزدی و جایزۀ بهترین جلوۀ ویژه نیز به دو فیلم یاد شده موید مطلب است.  به نظر می­رسد تولید فیلم­‌هایی اینچنینی مقدمه­‌ای  برای تغییری اساسی در بازنمایی شهید در سینمای دفاع مقدس باشد. تغییری که در آن بازنمایی شهید بیشتر از آنکه روایت­گر واقعۀ عاشورا، نمادهای آن، احوالات عرفانی و خالصانه  باشد، روایت­گر فردیت شهید و پرداختن به جلوه­های ویژۀ او اعم از صحنه­‌های ویژه و زندگی شخصی بدون باری ایدئولوژیک و اعتقادی  است.

• بعدی >