نظام سلطانی از دیدگاه اندیشه سیاسی شیعه

ندا میلانی

 کتاب «نظام سلطانی از دیدگاه اندیشه سیاسی شیعه» در اصل پایان‍نامه سید محسن طباطبای فر بوده که با تغییرات اندکی در سال ۱۳۸۴ از سوی نشر نی به چاپ رسیده است. هدف اصلی نویسنده، بیان ویژگی‌های گفتمان «سلطنت شیعی» است ؛ بدین منظور به آرای علمایی در دوران صفویه و قاجاریه، علامه مجلسی، میرزای قمی، ملا احمد نراقی، سیدجعفر کشفی، استناد و روش تحلیل خویش را تحلیل گفتمان معرفی کرده است. نظام خلافت در نزد شیعیان، نظامی غاصب تلقی می‌شد اما با زوال خلافت و شکل‍گیری حکومت صفوی، به لحاظ سیاسی و اجتماعی شرایطی فراهم شد که سلطنت و تشیع در کنار یکدیگر قرار گرفتند. حکومت صفوی هم ویژگی‌های سلطنت را در خود متجلی می‌کرد و هم بر سرشت شیعی خویش تاکید داشت.در چنین شرایطی است که برخی از فقهای شیعه درصدد همسازی میان این دو مفهوم برآمدند که حاصل آن را نویسنده، گفتمان « سلطنت شیعی» می‌نامد. دو گرایش برای توضیح سلطنت شیعی وجود دارد؛ اول دیدگاه ایرانشهری است که بر مبنای آن سلطنت شیعی ادامه الگوی سلطنت در ایران باستان فرض می‌شود. دوم گرایشی است که بر اساس همانندی اندیشه سیاسی تشیع و تسنن است. اما از نظر نویسنده، گفتمان «سلطنت شیعی»، گفتمانی مستقل از دو دیدگاه پیش گفته است و در ادامه می‍کوشد با بیان مبانی انسان‍شناسی و هستی شناسی، گفتمان« سلطنت شیعی» را از آنها تمایز بخشد.

 از دوره صفوی به بعد دو نوع جهت‍گیری یعنی حاکمیت دوگانه و سلطنت ماذون، در تفکر شیعی شکل گرفت که به ترتیب در دوره صفویه و قاجاریه، گفتمان مسلط بود. این گرایشات دو شکل از دیدگاه « سلطنت شیعی» و دارای مبانی انسان‍شناسانه و هستی شناسانه مشترکی بود و مبانی مذکور از خلال اندیشه فارابی و ابن سینا معرفی می‌شود. به طور خلاصه، ویژگی‌های هستی شناسانه عبارتند از: نیازمندی عالم تحت قمر به فیض عالم مافوق قمر، شکل ارگانیک و سلسله مراتبی هستی، تقدم رئیس مدینه بر مدینه و لزوم تبعیت بی‌چون و چرا از او؛ همچنین نابرابری طبیعی انسان‍ها، طبع مدنی آدمیان و عقل نامکفی آنان، مطلقه بودن ریاست اول و رضایت از وضع موجود مبانی انسان‍شناسانه، دیدگاه «سلطنت شیعی» را تشکیل می‌دهد.

همان‌گونه که نویسنده خود ذکر می‌کند(صص ۵-۲۵۴)، مبانی مذکور مختص به تفکر شیعی نبوده و کل جهان پیشامدرن اعم از مسلمان و غیر مسلمان در آن سهیم بوده اند. بنابراین هم‍چنان ویژگی مستقل دیدگاه « سلطنت شیعی» در ابهام باقی می‌ماند. به عبارت دیگر، نویسنده با بیان این مبانی تلاش می‌کند پاسخی فلسفی به پروبلماتیک خود دهد اما با روشن نشدن تمایز تفکر شیعی از سایر گرایشات، از این امر باز می‌ماند.

عصر صفویه به لحاظ تاریخی در اثر حاضر، آغاز دوره‌ای معرفی شده که امکانات جدیدی را در حوزه اندیشه سیاسی شیعی فراهم نموده که نتیجه آن دو شکل از « سلطنت شیعی»، حاکمیت دوگانه و سلطنت ماذون بوده است. اما باید توجه داشت که « همسازگری سیاسی» در میان شیعیان به پیش از دوره صفویه می‌رسد. تمایل به « همسازگری سیاسی» با قدرت‌های عرفی از دوران شیخ مفید به بعد وارد تفکر شیعی شد. در واقع نوعی « آرامش‍گرایی سیاسی» هم در تئوری سیاسی شیعه و هم در میان اهل تسنن از دوره دوم خلافت عباسی قابل ردیابی است و دوره صفویه را می‌توان اوج این همسازگرایی دانست. البته این تئوری تنها دیدگاه در اندیشه سیاسی شیعی نبوده است؛ چنانکه در همان دوران صفویه نیز بسیاری از علما به همکاری کسانی چون کرکی با دربار شاه اسماعیل معترض بودند و بسیاری از آنان از بیم اجبار در همکاری با سلاطین، از حضور در قلمرو صفویه احتراز می‌کردند. به عبارت دیگر نمی‌توان « سلطنت شیعی» را یگانه گفتمان تشیع در دوران مورد نظر دانست. علاوه بر اینکه کتاب، دوره‌های مابین صفویه و قاجاریه را نیز نادیده گرفته است.

علاوه بر این ارزیابی تحلیلی، ملاحظات روش‍شناسانه‌ای نیز قابل ذکر است: نویسنده در توضیح روش تحلیل کتاب، ذکر می‌کند که از تحلیل گفتمان تنها به مثابه تکنیک استفاده نموده است(ص ۵۸) اما باید توجه داشت که تحلیل گفتمان قابل تقلیل به یک تکنیک نیست، بلکه مبتنی بر مجموعه مفروضات معرفت شناسانه‌ای است که غفلت از آنها موجبات تناقض‍گویی را فراهم می‌آورد؛ چنانکه نویسنده سئوال اصلی تحقیق خویش را چیستی ماهیت گفتمان سلطنت شیعی ذکر می‌کند؛ در حالی‍که در تحلیل گفتمان پرسش از ماهیت چیزها معنا ندارد بلکه بر قواعد امکان گفتمان تاکید می‌شود. از طرف دیگر در تحلیل گفتمان به خصوص در دیرینه‍ شناسی فوکو، که نویسنده مدعی استفاده و کاربرد آن به عنوان روش تحلیل خویش بوده است، گسست‌ها اهمیت پیدا می‌کند در حالی‍که دراین کتاب نه گسست گفتمانی بلکه تداوم تاریخی اندیشه شیعی نشان داده می‌شود.  

اما باید گفت در فقدان تحلیل‌های تاریخی و تاکید بیشتر بر مباحث کلامی در این حوزه، تلاش نویسنده در بازخوانی اندیشه سیاسی شیعی در بستر اجتماعی و تاریخی آن در خور توجه است.

مشخصات کتاب: طباطبایی‌فر، سیدمحسن (۱۳۸۴)، نظام سلطانی از دیدگاه اندیشه سیاسی شیعه، تهران: نشر نی، چاپ اول، ۴۳۲ص.

• < قبلی
• بعدی >