مهدی(ع) در آینه تاریخ

معرفی و بررسی کتاب "تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم" اثر جاسم حسین

کتاب «تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)» با تألیف و تحقیق دکتر جاسم حسین و ترجمه دکتر سیدمحمدتقی آیت‌اللهی، یکی از مهم‌ترین کتاب‌های پژوهشی است که اسناد و روایات مربوط به غیبت حضرت مهدی(ع) را مورد بررسی قرار داده است. این کتاب، شامل یک مقدمه و هفت فصل است که در ۲۵۶ صفحه توسط موسسه انتشارات امیرکبیر منتشر شده است. چاپ اول این کتاب در سال ۱۳۶۷ و چاپ پنجم آن در سال ۱۳۹۲ در ۱۰۰۰ نسخه روانه بازار شده است.

جاسم حسین، محقق و متخصص تاریخ اسلام از کشور عراق است که دکترای خود را از دانشگاه ادینبورگ انگلستان گرفته است(۱). او در این کتاب، مطالعه جامعی در زمینه‌های تاریخی که به غیبت امام زمان منجر شد از زمان امام ششم انجام داده و با ذکر کلیه متون مشهور و متقن، شواهد مربوط به غیبت امام دوازدهم را ارائه داده است. او همچنین مقالات تحقیقی دیگری مانند «بررسی مراسم مذهبی تعزیه در میان شیعیان از دیدگاه تاریخی و جامعه‌شناسی»، «مبارزات مذهبی در دوران سلطنت الجایتو سلطان مغول»، «یورش تیموریان به عراق و سوریه و تأثیرات سیاسی آن»، «سیاست اصولی و منسجم امامان»، «نقش احادیث مذهبی در غیبت امام دوازدهم»، «تأثیر غیبت کبرای امام دوازدهم بر موقعیت سیاسی و مذهبی فقهای امامیه» و... به زبان‌های عربی و انگلیسی در کشورهای عراق، انگلستان، لبنان، پاکستان و تانزانیا به چاپ رسانده است.

دکتر آی. ک. ا. هوارد، استاد مطالعات اسلامی دانشگاه ادینبورگ، در دیباچه‌ای که بر این کتاب نوشته است می‌گوید: «نویسنده، با استفاده از مآخذ قدیمی، نادر و غیرمشهور تشیع، مطالعه‌ای تفصیلی را در نهضت شیعه امامیه از زمان امام ششم، حضرت جعفر صادق، تا آخر غیبت امام دوازدهم انجام داده است. آنچه ارائه می‌شود، تصویر روشنی از سازمان مذهبی مخفی با هواداران و پیروانی در سراسر دنیای اسلام است. این سازمان می‌بایست مخفی بماند و به فعالیت خود ادامه دهد، زیرا پیوسته تحت شکنجه و آزار و زجر زمامداران قرار می‌گرفت. نیروی عظیمی که نهضت را متحد می‌ساخت و دکتر حسین به شرح آن می‌پردازد، اعتقادی بود که به امامت به عنوان نهاد مرکزی که قادر به حفظ تمامیت اسلام است وجود داشت. امامت ابزاری است  که به وسیله آن، عدالت و مساوات سرانجام در جهان حاکمیت خواهد یافت...» (ص ۱۶)

با وجود گذشت حدود از بیست سال، این کتاب همچنان یکی از مهم‌ترین کتب تحقیقی و تخصصی در مورد غیبت امام دوازدهم است که به بررسی منابع تاریخی و شرایط و زمینه‌های اجتماعی و سیاسی در مورد این واقعه پرداخته است. روش علمی و جامع و پرهیز از یکجانبه گرایی مهم‌ترین ویژگی این اثر است که آن را از بسیاری آثاری که با موضوع مشابه نوشته شده‌اند متمایز می‌کند. نویسنده، خود در این خصوص می‌گوید: «از نیمه اول قرن چهارم، بسیاری از علما، غیبت آن حضرت را مطلقاً از دیدگاه اعتقادی بررسی کرده‌اند، در حالی که به نظر می‌رسد این رویداد جنبه تاریخی نیز داشته باشد. با توجه به اینکه به خاطر ارتباط نزدیک بین غیبت و امامت یا رهبری توأم سیاسی و دینی، این موضوع در مباحث کلامی شیعه جای می‌گیرد و به تدریج جنبه‌های تاریخی آن نادیده انگاشته می‌شود. از این رو، دانشمندان اخیر همچون ایگناز گلدزهیر، مارگولیوث، اسناوک هورگرونج و دارمستر بر آن تلاش دارند که غیبت امام دوازدهم را به عنوان پدیده‌ای تاریخی مطالعه کنند و بکوشند تا منشأهای پیش از اسلام آن را دنبال نمایند.» (ص ۲۰)

در مقدمه کتاب، نویسنده به بررسی مآخذ موجود در مورد آخرین امام شیعیان پرداخته است. او کتبی که در موضوع غیبت نوشته شده‌اند را در سه دوره پیش از سال ۲۶۰ هجری، در طول غیبت صغری تا سال ۳۲۹ هجری و پس از پایان غیبت صغری و آغاز غیبت کبری در فرقه‌های مختلف شیعی اعم از واقفه، زیدیه، امامیه و... مورد بررسی قرار داده است. همچنین بیشتر آنچه که در کتب رجال و کتب تاریخ عمومی (مانند طبری، مسعودی و...) در مورد این واقعه تاریخی نوشته شده است را در نظر گرفته است.

فصل اول کتاب، به نقش احادیث در غیبت امام دوازدهم پرداخته و مهم‌ترین احادیثی که از پیامبر و ائمه نقل شده به لحاظ سندیت مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه‌های مختلف راویان از فرق مختلف شیعی لحاظ شده است. این اختلاف دیدگاه‌ها در مورد اصل وجود مهدی (ع)، نقش سیاسی قائم و علائم ظهور قائم دیده شده‌اند. نویسنده در فصل دوم، به نقش امامان در فعالیت‌های مخفی و تأثیر آن بر تکامل تدریجی غیبت پرداخته و با بررسی منابع تاریخی موجود نشان داده است که اگرچه امامیه ادعای هر علوی که خود را قائم مهدی موعود از سوی پیامبر بداند تکذیب کردند، ولی با بعضی از قیام‌های علویان که به ایشان وفادار بودند همدردی نشان می‌دادند. همین مطلب ما را به این نکته رهنمون می‌سازد که ائمه (س) دو روش را برای وصول به اهداف خود طرح‌ریزی کرده بودند. نخست فعالیت‌های علمی، فرهنگی و مذهبی که با اشاعه آن در میان مردم بدون آنکه خود را به ظاهر درگیر مسائل سیاسی کنند همت گماشتند. دوم، بعضی از قیام‌های شیعیان که وفادار به خود بودند را پنهانی مورد حمایت قرار دادند، بدان امید که بتوانند قدرت‌ را به دست آورده و پس از موفقیت به ایشان واگذار کنند.

در فصل سوم، دیدگاه‌های امامیه در رابطه با امام غایب و ولادت آن حضرت بررسی شده است و انشعاب‌هایی که در میان هواداران امام حسن عسکری پس از شهادت او رخ داد و نیز مسئله ولادت امام دوازدهم و حوادث مربوط به کودکی او (از تولد تا غیبت) مورد تحلیل تاریخی قرار گرفته‌اند. فصول چهارم تا هفتم، هر کدام به دوران تاریخی یکی از سفرای امام دوازدهم در عصر غیبت صغری پرداخته‌اند و در پایان مسئله غیبت کبری و نظرات مختلف فقهای امامیه در مورد آن بازگو شده است.

بررسی شرایط اجتماعی و سیاسی هر دوره در فصول مختلف کتاب، می‌تواند این اثر را در زمره آثار مربوط به تاریخ اجتماعی تشیع جای دهد و نگرش همه‌جانبه، پرهیز از سوگیری و بررسی دقیق منابع تاریخی وجهه علمی پررنگی به این کتاب بخشیده است. این کتاب به خوبی نشان می‌دهد که تشکیلات و سازماندهی مخفی شیعیان در دوران ائمه (از امام ششم به بعد) و دوران غیبت صغری چگونه انجام می‌گرفت و چگونه این مذهب در شرایط فشارهای سیاسی وقت توانست به حیات خود ادامه داده و خود را رشد و گسترش دهد.

(۱) https://fa.wikipedia.org

غیبت، مهدی، تاریخ، سیاسی، اجتماعی

• < قبلی
• بعدی >