از انتظار ظهور تا تمنای حضور: معرفی کتاب «جهان زندگی در جمکران: روایت زندگی منتظرانه»

یکی از اماکنی که در ایران با اعتقاد به منجی موعود مرتبط شده و تقدس پیدا کرده است، مسجد جمکران است. این مسجد به اعتقاد برخی از شیعیان به فرمان مستقیم امام زمان (عج) ساخته شده و با توجه به وسعت نفوذ این تفکر و ماهیت آن به نظر می‎رسد آن را به عنوان یک پدیده فراگیر اجتماعی باید مطالعه نمود.

کتاب «جهان زندگی در جمکران: روایت زندگی منتظرانه» به قلم سکینه‎خاتون تشت‎زرین و زیر نظر دکتر حسن محدثی تلاش کرده است تا این موضوع را به لحاظ جامعه‎شناختی مورد پژوهش و بررسی قرار دهد. این کتاب در سال ۱۳۹۷توسط انتشارات نقد فرهنگ در ۲۵۹ صفحه به چاپ رسیده و پس از مقدمه دکتر محدثی، شامل فصول مدخل بحث، اندیشه‎ها و تأملات نظری، گفتار در روش، جهان زندگی زائر جمکران و نتایج است.

دکتر محدثی مقدمه این کتاب را با این سوال آغاز می‎کند که چرا این یا آن فرد دیندار، از گوشه‎ای از این سرزمین پهناور برمی‎خیزد و به زیارت مسجد جمکران می‎رود؟ آیا به راستی آنها مردمی منتظرند؟ او می‎گوید تصور ما در آغاز بر این بود که با این پژوهش می‎توانیم روایت‎هایی از زندگی منتظرانه را گردآوری کنیم در حالی که در میان کنشگران این میدان، به روایت‎هایی از انتظار دست نیافتیم. منتظر، جویای تغییر و برهم خوردن وضع کنونی است اما آنچه ما دیدیم، عمدتاً مطالباتی بود که مردمانی بی پشتیبان و بی پناه و دچار حرمان، در مکانی مقدس به پیشگاه امام شیعی عرضه داشته بودند. (صفحه ۱۰)

خانم تشت زرین، در فصل نخست این کتاب، اذعان می‎دارد که در این تحقیق با مطالعه زندگی زیسته افراد منتظر که باورمندان به ظهور منجی هستند، در پی شناسایی و کشف عواملی است که سبب شده‎اند این باور در درون آن‎ها فعال شود و به دنبال آن به بررسی نمودهای فردی و اجتماعی این باور که در کنش‎های معتقدان به آن بروز می‎نماید می‎پردازد. او اضافه می‎کند، باور به منجی در میان شیعیان به نحو فراگیری وجود دارد و در برهه‎های خاصی از تاریخ زندگی فرد، این باور برجسته و نیرومند می‎شود و گاهی موجب می‎شود که فرد معتقد به منجی به مکانی کشیده شود که مظهر و یادآور حضور و نقش‎آفرینی منجی است. لذا ما نیازمند تبیینی هستیم که نشان دهد در چه برهه‎هایی و چگونه این باور برجسته، نیرومند و تأثیرگذار می‎شود. (صفحه ۴۶)

او با ایجاد تلفیقی از نظریه‎ها و با استفاده از روش کیفی «مشاهده» و «روایت» دست به این تحقیق زده و بر اساس ویژگی‎های شخصی و اجتماعی، زائران را به سه گروه دسته‎بندی کرده است. گروه اول افرادی هستند که می‎توان حضورشان در مسجد جمکران را با حاجت خواستن جهت رفع مشکلات زندگی روزمره‎شان پیوند زد. گروه دوم، شامل مصاحبه‎شوندگانی می‎شود که حضور آنها در مسجد مبتنی بر اعتقادات دینی فرد بوده است و با نیت کسب اجر اخروی یا کسب رضایت امام زمان (عج) اتفاق می‎افتد.  گروه سوم نیز شامل افرادی است که حضورشان در مسجد جمکران اتتخابی نیست و به دلایل مختلفی مثل در مسیر مسافرت بودن این مسجد یا مسائل شخصی دیگر اتفاق افتاده است. (صفحه ۹۵)

او در مجموع با ۳۰ نفر اعم از زن و مرد با میزان تحصیلات و مشاغل مختلف مصاحبه عمیق و کیفی انجام داده است، ویژگی‎های منجی را از منظر آنان استخراج کرده و سپس با استفاده از نظریه محرومیت مصاحبه‎ها را مورد تبیین جامعه‎شناختی قرار داده است. انواع محرومیت از قبیل محرومیت روانی، محرومیت اقتصادی، محرومیت اجتماعی، محرومیت ارگانیسمی (مشکل جسمانی)، در نگرش افراد به امام زمان و مسجد جمکران تأثیرگذار هستند. تشت‎زرین پس از بررسی ویژگی‎های هر گروه، و مفهوم انتظار به مثابه یک امر اجتماعی را در آنها مورد بررسی قرار داده است.

به گفته تشت‎زرین، جهان زندگی در جمکران به نوعی از تبادل و ارتباط بین کنشگر (زائران) با مکان و سایر کنشگران در زمان ساخته می‎شود که می‎تواند دو گونه باشد: گونه یا سنخ اول، جهانی جمعی است که در این سنخ زائر با حضور در جمکران و شرکت در مراسم آن، احساس نزدیکی و یگانگی با جمع دارد؛ و سنخ دوم جهانی شخصی است. افراد در این جهان خودساخته که حریمی کاملاً شخصی برای آنها فراهم می‎کند، لحظاتی را در آرامش به سر می‎برند و از آن احساس رضایتی وافر دارند.

او در بررسی مفهوم انتظار و تجربه زیسته انتظار زائران می‎گوید، انتظار حسی از دردناکی و مطالبه شرایط نوین را در خود دارد. پس منتظر قاعدتاً باید امیدوارانه و دردمندانه به افق و به فردا بنگرد تا بلکه عن‎قریب به مقصود برسد. شاید تنها طریقی که می‎تواند او را تسکین دهد اندیشیدن به این است که بالاخره می‎آید و وقتی بیاید، از این بی‎قراری خلاصی خواهیم یافت. این امر به لحاظ کلامی در اغلب مصاحبه‎ها دیده شده اما دامنه و گستره امید به بهبود وضعیت و تحقق شرایط بهتر در آنها متفاوت است. از سویی نمود و بروز بیرونی این انتظار و چشم‎به‎راهی در رفتارها و کنش‎های آنان در زندگی روزمره‎شان به صورت بسیار محدود مشاهده شده است. او در پایان به گفته دکتر محدثی اشاره می‎کند که «در تجربه زیسته انتظار، نوعی بیقراری و بی‎تابی و دردناکی و گاه حتی خشمناکی هست؛ اما بر حسب این یافته‎ها، زائر جمکران عملاً هیچ فرقی با زائر دیگر مکان‎های مقدس ندارد. به عبارت دیگر، نمی‎توان از تجربه زیسته انتظار در جمکران سخن گفت...» (صفحه ۱۸۷)

کتاب «جهان زندگی در جمکران» را می‎توان اثری درخور، روشمند و پریافته در حوزه جامعه‎شناسی تشیع دانست. داشتن بنیان نظری قوی، مصاحبه با ۳۰ نفر از زائران مسجد جمکران (علیرغم مشکلات فراوانی که برای این کار وجود داشته) و تحلیل دقیق و موشکافانه مصاحبه‌‏ها، نتایج مهمی را در اختیار پژوهشگران این حوزه قرار می‎دهد.

۱. تیتر با الهام از تعبیر خانم کریم‎الدینی انتخاب شده است: «...انحراف جدی در اینجا این است که انتظار ظهور، به تمنای حضور فروکاسته شود...» (صفحه ۱۸۷کتاب)

• < قبلی
• بعدی >