تراژدی جهان اسلام

«تراژدی جهان اسلام» توسط نشر آرما منتشر شد. این کتاب سه جلدی که حدودا در یک هزار و هفتصد و پنجاه صفحه منتشر شده است حاصل نزدیک به یک دهه تلاش و پژوهش محسن حسام مظاهری در خصوص تحولات عزاداری در ایران است. دوره تاریخی در این اثر دوره صفویه تا زمان حاضر را دربرمی‌­گیرد. مظاهری خود در خصوص هدفش از نگارش این اثر این­گونه می­گوید: «هدف من در این کتاب، گردآوری و تدوین داده‌هایی تاریخی از روند پیدایش، تکوین، تطور و توسعه آیین‌های عزاداری شیعی بوده است؛ داده‌هایی که در فهم منطق پیدایش و تغییر در مناسک شیعی به کار آیند.»

از آن­جایی­که مهم­ترین منابع تاریخی در مورد دوره صفویه گزارش‌­هایی است که غیر ایرانیان از دوران سفر و اقامت­شان در ایران نگاشته‌­اند، این پژوهش بر بررسی این گزارش­‌ها استوار است. درمجموع برای نگارش کتاب «تراژدی جهان اسلام»، حدود ۵۰۰ منبع فارسی (اعم از کتاب و مقاله) و بیش از ۱۵۰ منبع به زبان‌های دیگر، به قلم بیش از ۳۱۰ نفر شرق‌شناس، ایران‌شناس و سفرنامه‌نویس بررسی شده است.

این کتاب دو بخش اصلی دارد که در بخش اول گزارش­های و توصیف­های سفرنامه‌­نویسان خارجی در مورد تجربه­‌شان از حضور در مراسم عزاداری و همچنین اسناد تصویری شامل عکس و نقاشی‌­های گردآوری شده آمده است. این بخش ۸ فصل دارد و در هر یک از آنها ابتدا توضیحی در مورد زمینه تاریخی-فرهنگی برگزاری عزاداری­‌ها در آن مقطع زمانی ذکر شده است؛ سپس ویژگی­‌های مهم عزاداری در آن دوره آمده و  در نهایت  متن کامل گزارش‌ها به‌ترتیب تاریخ ثبت‌شان، همراه با معرفی نویسنده و منبع، بررسی، نقد و ارزیابی شده‌اند.  

در بخش دوم، آثار ۴۰ نفر از مستشرقان و ایران­شناسان در مورد عزاداری و آیین­ها بررسی شده است. تعداد منابع این بخش نسبت به بخش اول کمتر است زیرا این اثر صرفاً بر متون ترجمه شده تکیه دارد و در ترجمه منابع شیعه­‌پژوهی ما با ضعف مواجهیم.

این اثر مانند دیگر آثار حسام مظاهری رویکردی اجتماعی به تشیع دارد و در ادامه مطالعات گسترده وی در خصوص آیین‌­های عزاداری شیعی است. 

مظاهری در خصوص این مجموعه چنین توضیح می‌دهد: «این کتاب، یک پژوهش تاریخی است. من مورخ نیستم. کار من پژوهش اجتماعی است. اما ضرورتی من را به سمت انجام چنین پژوهشی سوق داد. فرضیه من ـ که در کتاب «رسانه شیعه» هم به تفصیل آن را شرح داده‌ام ـ اینست که عزاداری به‌عنوان مهم‌ترین بعدِ مناسکی شیعه مدام در حال تغییر بوده و در هر عصر، صورت و فرمی داشته (و خواهد داشت) متأثر از مجموعه شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی جامعه (به‌طور عام) و ویژگی‌ها، نیازها و مقتضیات دین‌داری و دین‌داران آن عصر (به‌طور خاص). برای سنجش این فرضیه، نیاز به ترسیم خط تاریخی واحدی از داشتم و برای این کار هم نیاز به انبوهی داده‌های تاریخی که نقطه نقطه آن خط را تشکیل دهند. ازآن‌جاکه از دوره صفویه تا حداقل میانه قاجار، منابع اصلی و دست اول حیات اجتماعی جامعه ایران گزارش‌هایی‌ است که غیرایرانیان (عمدتاً ‌اروپاییان) براساس مشاهدات و تجارب‌‌شان از سفر و اقامت در ایران نگاشته‌اند، ناگزیر به سراغ این منابع رفتم. در این قریب به یک دهه، به شیوه اکتشافی، کوشیدم حتی‌الامکان هر منبعی که از نویسندگان و محققان خارجی در موضوع تاریخ و فرهنگ اسلام، تشیع و ایران ترجمه شده و می‌شود را بیابم و حریصانه بکاوم تا مگر به داده‌ای ولو جزیی و گزارش و روایتی ولو گذرا و مختصر از عزاداری دست یابم. 

درمجموع برای نگارش کتاب «تراژدی جهان اسلام»، حدود ۵۰۰ منبع فارسی (اعم از کتاب و مقاله) و بیش از ۱۵۰ منبع به زبان‌های دیگر، به قلم بیش از ۳۱۰ نفر شرق‌شناس، ایران‌شناس و سفرنامه‌نویس را بررسی کرده‌ام. این بررسی، منجر به یافتن اشارات، گزارش‌ها و تحلیل‌هایی از ۱۸۲ نفر شده است که آن‌ها را در این کتاب آورده و نقد و بررسی کرده‌ام.»

• < قبلی
• بعدی >