مناسبت سازی، تنازع شیعیان در زمان

توضیحات: نوشته شده توسط زهره سروش فر; دسته: تاریخ اجتماعی; بازدید: 8799

«از روزهای گذشته تصویر اطلاعیه‌ای در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود که در آن مؤسسه رسول اعظم (ص) وابسته به بیت آیت الله سید صادق شیرازی، جمعه آخر ماه مبارک رمضان را به عنوان روز نصرتِ عسکریین نام‌گذاری نموده و از حرکت کاروان‌های زیارتی ولائیان فدائی جهت فتح و نصرت سامراء خبر می‌دهد. در این اطلاعیه بیان شده که این نام‌گذاری بنابر ارشادات آیت الله سید صادق شیرازی در این باره صورت گرفته است[۱].»

درحالی که هفته آخر ماه رمضان سالها پیش توسط امام خمینی به عنوان «روز قدس» نامگذاری شد و آیت الله سید صادق شیرازی این روز را روز فتح عسکریین یا روز فتح سامرا نامید. چنین نامگذاری ای از یکسو این رویکرد را در مقابل رویکرد امام خمینی و طرفداران رویکرد وی قرار داد و از سوی دیگر رویکرد شیعی خاص جریان شیرازی ها را در مقابل افراد سنی مذهب.

شکل گیری مناسبت های شیعی جدیدی مانند «ایام محسنیه» و «ایام مسلمیه» و یا ایجاد تغییراتی در برخی مناسبت ها مانند دهه فاطمیه[۲] چند مدتی است که شدت گرفته است. چنین تحولاتی را می توان هم ارز و موازی با تغییراتی دانست که در سال های پس از پیروزی انقلاب از سوی حکومت بر مناسبت های مذهبی اعمال شده است. تغییرات تقویمی شامل افزایش چشمگیر تعداد مناسبت ها، تغییر عنوان آنها، تبدیل برخی از آنها به دهه یا چند روز متوالی و ... است. از جمله مهم ترین تحولات ذکر شده، فرایند «مناسبت سازی» است. این فرایند از خلال رجوع به روایت های متفاوت در مورد تاریخ اسلام به ویژه به روایت شیعی، انتخاب از میان رویدادهای آن و برجسته کردن این رویدادها به وسیله نام گذاری روز یا روزهایی به نام آنها رخ می دهد.

همان طور که ذکر شد فرایند مناسبت سازی که شامل رجوع به تاریخ مذهبی با رویکردی ویژه، انتخاب از میان رویدادها و درج آنها به عنوان مناسبت در تقویم می شود، صرفا مختص حاکمیت نیست و گروه های مختلف در درون جامعه با دیدگاه های متفاوتی که نسبت به اسلام و تشیع دارند، مبادرت به ساختن مناسبت های مختص خود می نمایند.

سوالی که در اینجا میتوان مطرح کرد این است که منظور از این نامگذاری ها چیست؟ گذاشتن یک نام برای یک روز، یک هفته یا دهه، چه تأثیری می تواند داشته باشد؟ آیا شیعیان تاریخی مشترک ندارند که رویدادهای مهم آن را به عنوان ایام مناسبتی نام گذاری کنند و به یاد آورند؟

تقویم ها در دوران های مهم حیات اجتماعی جوامع همواره دستخوش تحولات زیادی شده اند و مورد توجه اعضای جامعه و نیز سیاستمداران قرار دارند. از جمله این رویدادها می توان به انقلابها مانند انقلاب فرانسه یا انقلاب ایران اشاره نمود که مدتی پس از پیروزی انقلاب تقویمی جدید جایگزین تقویم قبلی می گردد و نام گذاری مناسبت ها بر اساس رویکرد حکومت جدید به تاریخ سیاسی، فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و ... آن سرزمین انجام می گیرد. چنین تلاشی در جهت تغییر مناسبت ها، نامگذاری های جدید، حذف برخی نام ها و یا تغییر نام برخی مناسبت ها دلایل می تواند دلایل متعددی داشته باشد. اما از جمله مهم ترین این دلایل ارائه روایت جدیدی از تاریخ است که در آن برخی رویدادها حذف یا کمرنگ می شوند و برخی رویدادهای دیگر مدنظر حکومت جدید برجسته میشوند. رویدادهایی که مورد تأکید قرار می گیرند و بر نام روزها یا هفته ها حک می شوند، قرار است در یادها بمانند و دائم به یاد آورده شوند. بسیاری از اندیشمندان معتقدند که در دوران مدرن به دلیل آنکه احساس تداوم نسبت به گذشته در زندگی واقعی از دست رفته است، تلاش می شود این فقدان در زیست واقعی، در سطح آگاهی جبران شود و همین امر موجب می گردد که مسأله حافظه جمعی در جامعه مدرن بیش از دیگر جوامع مورد توجه قرار گیرد. کوزلک معتقدست که در قرون هفدهم و هجدهم به دلیل تجربیات و رویدادهای جدید، انسان برای اولین بار با احساس نامعاصر بودن معاصران مواجه گردید و این احساس به احساسی از آینده و متمایز بودن در تاریخ انجامید. در اثر این تحولات «گذشته» دیگر چیزی که بی واسطه در لحظه حال حاضر باشد، نبود بلکه نیازمند حفظ و بازیابی بود. ( اولیک و جویس رابینز،1998)مسأله ایجاد و حفظ حافظه جمعی رابطه ای مستحکم با هویت جمعی دارد. همین رابطه یکی از عوامل مهم نام گذاری مناسبت های تقویمی است.

در ایجاد مناسبت ها صرفا با یک نام مواجه نیستیم؛ هر یک از این نامها در واقع یک روایت خاص از تاریخ است و برساخت حافظه جمعی بر اساس رویکردی ویژه. روایتی که روز قدس را «روز فتح عسکریین» یا «روز سامرا» می نامد، هفته وحدت را «هفته برائت» نام گذاری میکند و روز هشتم شوال را «روز جهانی بقیع» می نامد، می خواهد هویت شیعه بودن را به عنوان هویتی در مقابل هویت سنی بودن تعریف نماید. همچنین همان طور که هالبواکس می گوید حافظه جمعی از خلال رجوع گروه اجتماعی به گذشته و انتخاب برخی از رویدادها بر اساس منافع و نیازهای زمان حال آن گروه صورت می گیرد (هالبواکس،۱۹۹۲). این گزاره را می توان در انتخاب رویدادهایی مانند روز تخریب قبور ائمه در بقیع در روز هشتم شوال سال ۱۳۴۴ مشاهده نمود. تاریخ تشیع از آغاز شکل گیری آیین تشیع تاکنون مملو از رویدادهای متفاوت بوده است اما انتخابی که هر گروه از میان این رویدادها انجام می دهد می تواند به هستی آن گروه و نوع مواجههاش با دیگر گروه ها در سطح جامعه معنا ببخشد. در نتیجه حتی ممکن است در درون تشیع دوازده امامی نیز گروه هایی با رویکردهای مختلف شکل بگیرند که برخی هویت دیگر گروه ها را نپذیرند و آنها را با القابی همچون دروغین، خیانتکار و ... بخوانند. این در حالیست که همانطور که گفته شد تفاوت میان آنها صرفا در نوع رویکردشان به تاریخ و انتخاب از میان رویدادهای آن است.

«مناسک سازی» یکی دیگر از مواردی است که مورد توجه مناسبت سازان قرار گرفته است. یعنی به نظر می رسد بسیاری از مناسبت های ایجاد شده صرفا با هدف احیای حافظه جمعی، افزایش توجه نسبت به برخی رویدادهای تاریخ تشیع و جلوگیری از فراموشی آنها ایجاد نشده اند بلکه نقطه ثقل تلاش ها، گرد هم آوردن اجتماع مومنان است. همانطور که امیل دورکیم در «صور بنیانی حیات دینی» خاطرنشان می کند، جمع شدن اعضای یک اجتماع (برای مثال اجتماع مومنان به یک رویکرد خاص شیعی یا پیروان یک مرجع تقلید) در یک مکان و برگزاری مناسک، میان آنها همبستگی ایجاد می کند و همچنین به ایجاد و حفظ ارزش ها و باورهای جمعی می انجامد. بدین ترتیب مناسک کارکردی مهم برای اجتماعات دینی، سیاسی و ... دارند و از پراکندگی این اجتماعات، وانهادن اعضای آنها به حال خود و در نتیجه دوری اعضا از اجتماع و گرویدن آنها به دیگر اعتقادات و اجتماعات جلوگیری می کند.

در مجموع باید بر این مسأله تأکید کرد که «مناسبت سازی» و «مناسک سازی» به ویژه امروزه برای اجتماعات کوچک تر و خرده فرهنگ ها در درون جوامع ملی اهمیت دارند زیرا امکان اعلام حضور، هویت یابی و شکل دهی به اجتماعاتی همبسته را به آنها می دهد و جایگاه شان را در جامعه بزرگ تر مشخص می نماید.

[۱] http://azadpajooh.com/۲۵۷

[۲] این روز از سوی برخی گروهها و مراجع تحت عنوان عاشورای فاطمی نامگذاری شده است و در این روزها مناسکی همچون مناسک عزاداری امام حسین در دهه اول محرم برپا میشود.