کتاب‌شناسی جامعه شناسی تشیع : «انتظار و مهدویت»

انتظار و مهدویت: غلبه رویکردهای درون دینی، تجویزی و تبلیغی

«انتظار و مهدویت» حوزه‌ای است که به یکی از اعتقادات و باورهای اساسی شیعیان دوازده امامی یعنی مهدویت می‌پردازد و سعی می‌کند این موضوع را با رویکرد اجتماعی و تاریخی مورد بررسی قرار دهد. مباحثی که در این حوزه بیشتر مطرح شده‌اند بررسی علل، کرکردها و پیامدهای انتظار بوده است. موضوعاتی که در آثار مختلف به طور پراکنده بر آنها تأکید شده است و یا امکان طرح آنها هست عبارتند از: بررسی شرایط اجتماعی و تاریخی شکل‌گیری باور مهدویت در آغاز اسلام و از سوی دیگر بررسی ارتباط این آموزه با شرایط امروز و جوامع معاصر که خود این زمینه بحث‌های مختلفی را دربرمی‌گیرد که از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد: عوامل مطرح شدن یا غفلت از این باور در جوامع مختلف و بر اساس شرایط خاص اجتماعی، کارکردهای اجتماعی انتظار برای جوامع امروز، تفاوت میان دیدگاه‌های فرقه‌های گوناگون شیعه مانند شیعیان دوازده امامی یا اسماعیلی به انتظار و مهدویت، تفاوت دیدگاه جریان‌های مختلف درون تشیع دوازده امامی به این امر.

در این حوزه هیچ کتابی دارای رویکرد جامعه‌شناختی تشخیص داده نشد و همچنین کتابی که بیشترین قرابت را با معیارهای مدنظر داشته باشد، نیز یافت نشد. در بخش کتاب‌های دارای قرابت متوسط سه اثر مشخص گردید که عبارتند از: «انتظار، مذهب اعتراض» از دکتر علی شریعتی، «مهدویت از دیدگاه دین پژوهان غربی» از سیدرضی گیلانی و «بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر» اثر محمدصادق ربانی خوراسگانی. در ادامه توضیحی کوتاه در مورد این سه اثر ارائه شد.

«انتظار مذهب اعتراض» تنها اثر علی شریعتی در مورد انتظار شیعی است. شریعتی در این کتاب رویکردی کارکردگرایانه دارد و به این مسأله می‌پردازد که انتظار چه نقش اجتماعی‌ای برای جامعه معاصر ما ایفا می‌نماید. وی انتظار را به عنوان اعتراض اجتماعی و منتظر را فردی معترض ترسیم می‌کند. همچنین از دو نوع انتظار سخن می‌گوید: انتظار منفی که ابزار دست قدرتمندان برای حفظ وضع موجود است و انتظار مثبت که افراد را به سوی عدالتخواهی و تغییر وضع موجود هدایت می‌کندو به آنها امید می‌دهد تا جامعه حرکت و پویایی داشته باشد.

اثر دیگر این حوزه «مهدویت از دیدگاه دین پژوهان غربی» است که در آن نویسنده مسأله خود را این‌گونه مطرح می‌نماید که آیا شرق شناسان و دین پژوهان غربی که از بیرون مذهب شیعه به بررسی مهدویت پرداخته‌اند توانسته‌اند به درکی همدلانه با مومنان در این مورد دست یابند. او با بررسی نظرات تعداد زیادی از دین پژوهان غربی و شرق شناسان به این نتیجه می‌رسد که این افراد به دلیل داشتن دید برون دینی و بررسی جامعه‌شناختی و تاریخی در این زمینه موفق نشده‌اند مهدویت را از دید خود افراد مومن درک کنند و در این میان تنها هانری کربن است که با اتخاذ روش پدیدارشناسانه و توصیفی به چنین دیدی دست یافته است.

اثر «بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر» کتابی است که از آن جهت برای گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع اهمیت یافت که نویسنده آن در مقدمه، اثر خود را در حوزه جامعه‌شناسی دین معرفی نموده است. وی در بخشی از کتاب گفته است که انتظار را انتظاری پویا و سازنده می‌داند که نوعی نارضایتی از وضع موجود و حرکت برای اصلاح آن است. او چهار کارکرد را برای انتظار برمی‌شمرد که عبارتند از: امیدبخشی، ایجاد کننده پویایی اجتماعی در جهت تغییر وضع موجود، انسجام بخشی و نظارت اجتماعی.

در بخش کتاب‌های دارای قرابت اندک ده عنوان کتاب مشخص گردید که این آثار به دلیل غلبه وجه تاریخی یا رویکرد تجویزی یا تبلیغی پررنگ در این گروه قرار گرفتند. عناوین این آثار عبارتند از: «نقش اجتماعی انتظار»‌، «قیام و انقلاب مهدی (ع) از دیدگاه فلسفه تاریخ»، «قیام مهدی از دیدگاه جامعه شناسی نهضت ها»، «نظریه اتصال دولت صفویه با دولت صاحب الزمان به ضمیمه رساله شرح حدیث دولتنا فی آخرالزمان»، «آینده جهان (دولت و سیاست در اندیشه مهدویت)»، «دکترین مهدویت»، «تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)»، «مدعیان مهدویت: از صدر اسلام تا عصر حاضر؛ تاریخچه پیدایش باب و بهاء»، «مدعیان مهدویت در زمان غیبت کبری امام عصر:بابی، ازلی، شیخیه تبریز، شیخیه کرمان»، «سیاست و مهدویت».

نتایج بررسی‌های آمری بدین شرحند: سه عنوان کتاب یعنی ۳% کل آثار شاخص و در مجموع سیزده عنوان کتاب که ۵% کل آثار مرتبط با جامعه‌شناسی تشیع هستند و جایگاه ششم را به این حوزه از نظر کمیت کتب منتشره اختصاص می‌دهند. از سیزده کتاب مذکور هشت کتاب در دهه ۸۰ منتشر شده‌اند که باز هم غلبه این دهه را نسبت به دهه‌های گذشته نشان می‌دهد. ۹۲% آثار تألیف شده توسط نویسندگان ایرانی و تنها ۸% ترجمه شده هستند. در میان نویسندگان ۶۷% دانشگاهی و ۳۳% حوزوی هستند. ۶۷% آثار شاخص در تهران و ۳۳% در قم منتشر شده‌اند و در کل آثار هم تهران با ۵۳% در صدر است و قم ۳۸% ناشران کتاب‌های این حوزه را در اختیار دارد و یک اثر هم در کرمان منتشر گردیده است. در هر دو بخش آثار شاخص و کل آثار همه نویسندگان مرد هستند.

در مجموع در مورد این حوزه می‌توان گفت که اغلب آثار منتشر شده در این بخش دارای رویکردهای درون دینی، تجویزی و تبلیغی هستند و کتاب‌هایی که رویکردی اجتماعی دارند در اغلب موارد تحت تأثیر رویکرد کارکردگرایانه شریعتی در «انتظار، مذهب اعتراض» هستند. اما به دلیل انجام کارهای دارای رویکرد اجتماعی اندک در این زمینه، امکان‌ها و موضوعات بسیاری برای پژوهش در این حوزه وجود دارد که عبارتند از: بررسی جنبش‌هایی که در طول تاریخ با محوریت قرار دادن مهدویت بروز و ظهور داشته‌اند، بررسی انواع جریان‌های فکری در زمینه اجتماعی در خصوص موضوع انتظار و مهدویت که این جریان‌ها می‌توانند سیاسی یا اجتماعی باشند. 

• < قبلی
• بعدی >