شبیه های شاد (درآمدی بر تعزیه و تعزیه های طنز مذهبی)

 معرفی کتاب

غلامرضا کارگر شورکی که دارای مدرک کارشناسی ارشد پژوهش هنر و خود از اهالی شهر میبد یزد است، به دلیل علاقه به حفظ آیین­ ها و مناسک سنتی مذهبی این شهر اقدام به نگاشتن کتاب­ هایی کرده است که در آنها به معرفی این آیین­ ها پرداخته است. این‌ آثار به دلیل ارائه داده­ها و اطلاعاتی در مورد آیین های سنتی مربوط به یکی از شهرهای کوچک ایران می­تواند به عنوان منبع اولیه در ورود به پژوهش­های بیشتر و عمیق­تر مورد استفاده قرار گیرد.

کتاب «چشمه­ های اشک» که برای اولین بار در سال ۱۳۸۸منتشر شده است کتاب مختصری است که به ارائه نام و توضیحاتی کوتاه در مورد آیین­های مذهبی که در طول سال در شهر میبد برگزار می­شوند و زمان، مکان و شیوه برگزاری آنها و نیز اشعار مورد استفاده در آنها پرداخته است. از جمله این مراسم می­توان به قرآن خوانی، هفته خوانی، چاووش خوانی، رقاب و لتیرگ، آش­ پزی، پرسه زنی، نخل برداری، سیزده و کالجوش، حلقه ماتم و دیگر مناسک اشاره نمود. یکی از آیین­هایی که در این کتاب نویسنده به صورتی مفصل­تر به آن پرداخته است، آیین تعزیه است که در شهر میبد جایگاهی خاص دارد و در بسیاری از ایام سال و در تمامی محلات میبد مجلس های مختلف آن برگزار می­ شود. علاقه کارگر به تعزیه موجب شده است که در این زمینه تحقیقات بیشتری انجام دهد و پایان نامه کارشناسی ارشد خود را در مورد تعزیه یا شبیه­ های شاد بنویسد. وی در سال  ۱۳۹۱پایان نامه اش را هم در قالب کتابی با همین عنوان (شبیه­ های شاد (درآمدی بر تعزیه و تعزیه های طنز مذهبی)) منتشر کرده است.

پرداختن به کتاب شبیه های شاد از آن جهت اهمیت دارد که تاکنون کمتر مطلبی در مورد تعزیه هایی که محتوای طنز دارند، نگاشته شده است و اغلب افراد از وجود چنین چیزی اطلاع ندارند. تعزیه شاد به گفته وی تعزیه ای است که در آن دشمنان ائمه و مخالفان اسلام به تمسخر کشیده می­ شوند. این نوع از تعزیه در اعیاد مذهبی، جمعه ها و مناسبت های شاد برگزار می شود.

شبیه های شاد دارای این سرفصل هاست: سرآغاز، یادداشت، پیشگفتار، تعریف تعزیه، تاریخچه تعزیه، تاریخچه مختصر ترژدی کربلا، انواع تعزیه، نظری درباره تعزیه نامه ها، میراث مکتوب تعزیه، سیر تکامل و تحول تعزیه و پیشرفت آن در ایران، تعزیه و جهان معاصر غرب، پیدایش موسیقی در تعزیه چه کمکی به تعزیه می­کند؟، استفاده از موسیقی دستگاهی در تعزیه، استفاده از نغمات بومی در تعزیه، سازهای مورداستفاده در تعزیه، شخصیت در تعزیه، رنگ در تعزیه، تجلی سنت های اصیل ایرانی، طنز در ادبیات تعزیه چگونه خود را نشان می دهد؟، تعزیه های شادی آور، نظرات صاحب نظران در مورد تعزیه، پیشینه تعزیه در شهرستان میبد، شبیه جهود، بخش های از تعزیه شاد و مفرح مختار، تعزیه مختار.

در بخش تاریخچه کارگر اذعان می­ کند که تاریخ دقیق آغاز شکل گیری تعزیه مشخص نیست و در این زمینه نظرات متفاوتی وجود دارد ولی دوره قاجار را عصر شکوفایی و رشد کمی و کیفی تعزیه معرفی می­ نماید به ویژه اینکه ناصرالدین شاه توجهی خاص نسبت به آن داشت و با برپایی تکایایی مانند تکیه دولت به رونق و رشد این آیین سنتی و مذهبی کمک بسیاری کرد. نویسنده سپس به ارائه نظرات بخشی از محققان غربی در مورد اهمیت تعزیه به عنوان یک آیین و هنر ملی می­پردازد و به ویژه تأکید می کند که بسیاری از این افراد معتقد هستند که تعزیه می توانست تبدیل به تئاتر ملی ایرانیان شود اما به دلایل متعددی مانند ورود تئاتر از دیگر کشورها به ایران و نیز اهمیت ندادن یا مخالفت حاکمان با آن نتوانست این مسیر را طی کند و حتی امروزه رو به فراموشی و از بین رفتن است. هر شهر و هر بخشی از کشور نغمه های بومی و سنت های اصیل خود را وارد تعزیه کرده است و به همین دلیل است که تعزیه نواحی مختلف با یکدیگ متفاوت است.

مهم ترین و بدیع ترین بخش این اثر مباحثی است که در مورد تعزیه یا شبیه شاد و چگونگی استفاده از طنز در تعزیه مطرح شده است. کارگر ساختار اصلی همه تعزیه ها را تقابل خیر و شر در قالب اولیا و اشقیا می داند که در بخش های طنزآمیز آن گفتار و کردار اشقیا مورد تمسخر و انتقاد قرار می گیرد. وی برای روشن تر شدن منظورش از تعزیه های شاد به مقایسه این تعزیه ها با «پرولوگ» یا «پیش واقعه» در تعزیه می پردازد. کارگر معتقدست آنچه که برخی از محققان و سفرنامه نویسان غربی در تعزیه به عنوان پتانسیلی برای تبدیل شدن به تئاتر ملی دیدند، در واقع بخش پیش واقعه بود. پیش واقعه که به عنوان پیش درآمد نمایش اصلی در تعزیه ها اجرا می شود از آن رو که از اصل داستان تعزیه مستقل است، قابلیت جدا شدن از آن و تبدیل شدن به یک نمایش جداگانه را داشت. در پیش واقعه «تعزیه گردانان مسائلی را طرح می کردند که هیچ ارتباطی با مسائل اصلی تعزیه که داستان شهادت حضرت سیدالشهدا حسین بن علی و یاران باوفای اوست، نداشت. ... پیش واقعه اگرچه قطعه ای کوتاه، تفننی و مقدماتی بود، ولی موضوع مستقل خود را داشت و همانند میان پرده ها یا «اینترلودهای» یونانی و ژاپنی که به نمایش های مستقل «کمدی»، «ساتیر» یا «کیوگین» ختم می شدند، یعنی از بستر تراژدی ها رشد می کردند، بود.» (۶۵ ، ۶۶) پیش واقعه ها با اینکه از نظر ساختار و قالب همانند تعزیه هستند اما موضوعاتی مستقل دارند که مربوط به امور روزمره است و از همین رو این امکان را دارند که تبدیل به درام ایرانی شوند. ««شبیه مضحک» اگرچه به تعریف وقایع خنده دار و خنده آور می پردازد، اما حتی خنده آورترین شان از استقلال موضوع، یعنی موضوعی جدا از وقایع و حوادث مذهبی برخوردار نیست و بالاخره یک قسمت از متن و مضمون آن به یک حکایت یا روایت مذهبی متصل می شود.» (۶۸)

بهرام بیضایی قدمت تعزیه شاد به شکل امروزی آن را منتسب به دوران قاجار می داند اما معتقدست که در دوره های قبل از آن هم به صورت دسته های کوچک دوره گرد و ... در میدان ها برنامه اجرا می کردند. او پایه اصلی تعزیه شاد را غلو در همه جنبه های کار می داند که بیشتر غلو در اجراست و نه متن.

در آخرین بخش این اثر کارگر به طور خاص به تعزیه در شهرستان میبد توجه می کند و جایگاه خاص تعزیه را در این شهر مطرح می کند. برای مثال می گوید «اصولا بافت معماری این شهر با مراسم شبیه خوانی عجین شده است زیرا تمام محله های میبد در محل مناسبی یک یا چند حسینیه دارد که در گذشته مخصوص شبیه خوانی طراحی و ساخته شده است.» علاوه بر مشخص شدن اهمیت این آیین برای مردم میبد بر اساس ساخت مکان های مناسب برای آن در هر محله، برگزاری تعزیه نه صرفا در ایام محرم بلکه در اغلب روزهای سال، خود نشان دیگری از حضور پررنگش در زیست این مردم است.

نام برخی از تعزیه های شادی که در شهر میبد در طول سال و ایام شادی برگزار می شوند، توسط نویسنده به این ترتیب برشمرده می شود: شبیه حضرت مسلم، شبیه دو طفل مسلم، شبیه وهب، شبیه علی اکبر، شبیه ابوالفضل العباس، شمعون یهودی، دو طفل زینب، تیمور، یوسف، ذبح اسماعیل، پشیمان شدن یزید، حر و .... .  

• < قبلی
• بعدی >