مطالعات اجتماعی دین در ایران؛ ورای مرزها

 گزارش برگزاری همایش «امر دینی در جامعه ایران»

با مشارکت گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع

 همزمان با طرح مسائل مختلف مربوط به مسلمانان در جهان، مطالعات اجتماعی در حوزه های مختلف مربوط به کشورهای اسلامی گسترش یافته است و موسسات مختلف و پژوهشگران متعددی در سالهای اخیر در کشورهای متعدی به پژوهش در این حوزه مطالعاتی مشغول شده اند. مطالعات اجتماعی دینِ جامعه ایران، نیز به خصوص پس از پیروزی انقلاب در دپارتمانهای مختلف مطالعات اجتماعی گسترش یافته است. در ایران نیز جامعه شناسی دین هر چه بیشتر به سمت نهادینه شدن و شکل گیری گروه های پژوهشی مشخص پیش می رود و لزوم برقراری ارتباط با میدان جهانی پژوهش در این حوزه و تبادل افکار پیرامون ابعاد مختلف امر دینی در جامعه ایران، بیشتر احساس می شود. در همین راستا سمینار بین المللی دو روزه «امر دینی در جامعه ایران» در روزهای بیستم و بیست و یکم مارس سال جاری میلادی(بیست و نهم اسفند 1393 و یکم فروردین 1394) در پاریس برگزار شد تا امکان گفت و گوی پژوهشگران حوزه مطالعات اجتماعی دینِ جامعه ایران را که در کشورهای مختلف، به پژوهش در این حوزه مشغول اند فراهم کند.

برگزاری این سمینار در قالب همکاری مشترک میان تعدادی از اساتید، دانشجویان، موسسات و گروه‌های پژوهشی از کشورهای مختلف شکل گرفت. سمینار در مدرسه مطالعات علوم اجتماعی پاریس(EHESS) و با همکاری انجمن ایرانشناسی فرانسه(IFRI)، مرکز مطالعات اجتماعی دین (CéSor)، موسسه مطالعات اسلام و جوامع جهان اسلام (IISMM) و گروه مطالعاتی جامعه شناسی تشیع، برگزار گردید. این سمینار به صورت بین رشته ای و با حضور پژوهشگرانی از حوزه‌های مختلف علوم اجتماعی نظیر انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ معاصر و ... شکل گرفت. 

مدیریت همایش به صورت مشترک توسط دکتر سبرینا مروین و دکتر سپیده پارساپژوه از موسسه مطالعات اسلام و جوامع جهان اسلام و مرکز مطالعات علوم اجتماعی در حوزه دین،  فرانسه و دکتر سارا شریعتی عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و از اعضای گروه دین انجمن جامعه شناسی ایران، انجام شد و ابعاد مختلف تحول موقعیت دین در جامعه ایران در نشست‌های مختلف این سمینار موضوع بحث قرار گرفت. از ایران، علاوه بر دکتر سارا شریعتی، دکتر مهرداد عربستانی عضو هیئت علمی گروه انسان شناسی دانشگاه تهران و مهدی سلیمانیه و آرمان ذاکری، دانشجویان دکترای جامعه شناسی و اعضای گروه دین انجمن جامعه شناسی ایران، در این همایش حضور یافته و به ارائه مقاله پرداختند.

دکتر سبرینا مروین: «زمینه‌ همکاری بین رشته‌ای و بین‌المللی علمی ایجاد شد.»

دکتر سبرینا مروین، در پاسخ به پرسشی در مورد چرایی برگزاری این همایش، می‌گوید که مسأله‌ی برگزاری تبادلات علمی بین المللی میان پژوهشگرانی که در حوزه‌های مشترکی فعالیت می‌کنند، یک هنجار پذیرفته‌شده و آشناست؛ اما این بار ماجرا کمی متفاوت بود چرا که هدف، گردهم‌آوردن محققین از دو کشور و چند حوزه‌ی متفاوت علمی بود: تاریخ، جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی. من فکر می‌کنم که همه‌ی ما از ایزوله‌شدگی(انزوا) و حبس شدن در چهارچوب‌های قراردادی حوزه‌های مطالعاتی‌مان رنج می‌بریم و به این مسأله نیاز داریم که گره‌ها و زمینه‌های مشترک زمانی و مکانی برای دیالوگ‌های نخبگانی به خصوص در مورد مطالعات دینی فراهم کنیم. چرا که ما نمی‌توانیم به پژوهش‌ها و آثار علمی یکدیگر بی‌تفاوت باشیم. با این انگیزه‌ها بود که که ما دکتر سارا شریعتی را به عنوان استاد میهمان به پاریس دعوت کردیم و این مسأله این امکان را به ما داد که این اهداف را با کمک یکدیگر محقق کنیم و به همراه دکتر سپیده پارساپژوه (از محققین همکارم در مرکز مطالعات اجتماعی دین (CNRS) این برنامه را سازمان دادیم.

دکتر سپیده پارساپژوه: «نتیجه‌همکاری صادقانه‌ی علمی، بیش از پیشبینی ما بود»

دکتر سپیده پارساپژوه به عنوان یکی دیگر از برگزارکنندگان، در توضیح فرآیند انتخاب و دعوت از محققین شرکت کننده در این همایش می‌گوید: «برای پاسخ به این سوال باید به داستان شکل گیری اندیشه این همایش برگردم. به دنبال چند سال همکاری با خانم دکتر مروین، دغدغه مشترک ما در رابطه با موضوع مطالعات اجتماعی در حوزه دین ما را به سمت ایجاد یکسری روابط علمی بین ایران و فرانسه سوق داد. ایشان از منظر یک متخصص حوزه تشیع، و بنده بیشتر از منظر علوم اجتماعی در ایران، سعی کردیم تا طرح مساله‌ای را پیرامون موضوع دین از منظر علوم اجتماعی در ایران طرح کنیم.

مطالعه دین اسلام و تشیع از منظر فلسفی و اسلام شناسی و همچنین در حوزه فیلولوژیک (مطالعه انتقادی متون دینی) در فرانسه سابقه ای طولانی دارد و مکتب قوی ای را، به ویژه بدنبال کارهای هانری کربن تشکیل داده است. در حوزه علوم اجتماعی، هر چند مطالعه دین به عنوان واقعیت اجتماعی از آغاز پیدایش این رشته تا کنون یکی از عمده ترین گرایش ها بوده است، اما مذهب تشیع، و بطور کلی واقعیت دینی در ایران، به عنوان موضوع علوم اجتماعی، به رغم برخی از مطالعات موردی پراکنده، هنوز بطور جدی مورد توجه قرار نگرفته است. تغییرات بسیار چشمگیر و پویایی جامعه امروز ایران به ویژه از منظر مطالعات اجتماعی دین، و اعتقاد به داشتن نگاهی درون نگر (emic) به جامعه ایران، ما را به سمت ایجاد ارتباطات علمی دوسویه بین دو کشور سوق داد.

من دغدغه‌ی ایجاد همکاری علمی با ایران و با محققان  ایرانی، که همکاران خودم بودند را داشتم، در عین حال با با خانم مرون در لابوراتواری کار می کردم که رئیس سابق و وزنه بسیار نامدار فعلی آن، خانم دانیل هرویو لژه، استاد راهنمای تز خانم دکتر سارا شریعتی بودند. خانم مرون هم همکار سابق خانم شریعتی بوده و مایل ایجاد همکاری با دانشگاه های ایران بودند، این موارد ما را به سمت ایجاد برقراری ارتباط همکاری با خانم دکتر شریعتی سوق دادند، که با ورودشان در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، حرکت عمده ای را حوزه مطالعات تشیع ایجاد کرده است. طی گفت و گوهای مختلف با ایشان، سعی کردیم موضوع را بطور دوطرفه بین دو دانشگاه تعریف کنیم. قرار شد که خانم دکتر شریعتی به عنوان استاد مدعو برای ارائه مجموعه دروسی به موسسه دعوت بشوند، و لذا خواستیم از حضور ایشان استفاده کنیم و به این مناسبت میز گردی را جهت همفکری درباره موضوع بررسی دین به مثابه یک واقعیت اجتماعی در ایران داشته باشیم.

با افراد معدودی که در فرانسه روی این حوزه از منظر علوم اجتماعی کار کرده اند ارتباط برقرار کردیم واز آنها دعوت کردیم. در مورد دعوت از همکاران ایرانی، به دلائل عملی، مساله اندکی پیچیده تر بود. سعی کردیم در حد مقدورات، برنامه‌ای را ترتیب بدهیم. با توجه به این که موضوع همفکری در رابطه با واقعیت دینی از منظر علوم اجتماعی بود، یکی از معیارهای ما تنوع موضوعات بود و اینکه موضوعات صرفا به یک بعد از واقعیت دینی محدود نشود. لذا همانطور که در برنامه همایش هم مشاهده می کنید، موضوعات ابعاد مختلف و جامعی از واقعیت دینی را در بر می گیرند.

لذا این همایش تا حدی خودجوش و بیشتر بر اساس دلمشغولی های و همکاری های صمیمانه، به منظور نوعی همفکری و بیشتر برای طرح یک مساله، شکل گرفت؛ ولی نتایج بسیارخوب آن همه مان را غافلگیر کرد، بزرگتر از آنچه که ابتدا پیش بینی کرده بودیم، شد و متوجه شدیم که ظرفیت‌های بسیار مناسب همکاری‌های بسیار خوب و پرثمرتری وجود دارد که ان شاء الله امیدواریم در طی همکاری های آتی پیگیری شوند.»

نخستین روز همایش (20 مارس/1فروردین 1394)، شامل دو پانل صبحگاهی و دو پانل عصر بود. پانل نخست، با مدیریت دکتر دنی  هرمن[1]، به موضوع روحانیت و حوزه‌های علمیه‌ی شیعی اختصاص داشت. در این پانل، دکتر سبرینا مروین[2]، پژوهشگر  حوزه‌ی تاریخ و انسانشناسی تشیع در مدرسه‌ی مطالعات اجتماعی پاریس[3] و مسؤول برگزاری همایش، ضمن اعلام خیرمقدم به میهمانان و حضار، سخنرانی خود را با عنوان «حوزه‌ی قم  و حوزه‌ی نجف: دو نوع مدیریت» ارائه کرد. سپس مهدی سلیمانیه، دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه تهران، ارائه‌ای با عنوان «تغییرات ِعامل ِتحول: مطالعه‌ای در مورد برخی تحولات درونی نهاد روحانیت شیعه در ایران پس از انقلاب» داشت. این پانل با جمع‌بندی مدیر پانل و پرسش و پاسخ حضار در مورد مطالب مطرح شده به پایان رسید.

دومین پانل صبحگاهی روز نخست، با مدیریت دکتر متیو تریه[4] آغاز شد. در این پانل ابتدا دکتر انی‌یس دوویکتور (استاد دانشگاه سوربن) سخنرانی خود را با عنوان "وقتی که ظنرهای سینمایی با مناسک دینی و اجمتاعی سروکار پیدا می کنند"،ارائه کرد که با نمایش بخش‌هایی از فیلم «لیلی با من است» کمال تبریزی و تحلیل آن همراه بود. سپس آرمان ذاکری، دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس، ارائه‌ی خود را با موضوع «دین در جامعه‌ی معاصر ایران: مطالعه‌ی مکان‌ها و زمان‌های مقدس و زیارت» مبتنی بر فراتحلیل داده‌های پیمایش‌های ملی صورت گرفته در این حوزه، انجام داد. سومین سخنران این پانل، بهناز خسروی، دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی در دانشگاه لیون بود. عنوان سخنرانی وی «معنویت‌های جدید در ایران: کدام سودمندی‌های متمایز؟» بود. این پانل نیز با جمع‌بندی مدیر پانل و طرح پرسش‌های متعدد از سوی حضار در جلسه و پاسخ‌های سخنرانان پایان یافت.

نخستین پانل عصر همایش، با مدیریت دکتر ژان پی‌یر دیگار[5] (انسان‌شناس فرانسوی) آغاز شد. در این پانل که رنگ و بویی انسانشناختی داشت، نخست دکتر سپیده پارساپژوه، انسان‌شناس و پژوهشگر انسان‌شناسی دین و از دست‌اندرکاران اصلی برگزاری همایش، ارائه‌ی خود را با عنوان « زیارت های غیر منتظره؛ بررسی ابعاد ساخت و انتقال ضریح جدید امام حسین از قم به کربلا » به همراه پخش تصاویری قابل توجه از این پدیده و تحلیل آن انجام داد. دومین سخنران این پانل، آن‌سوفی ویویه[6] از انستیتوی تحقیقاتی کاتولیکی پاریس بود که نتایج پژوهش میدانی خود را با موضوع "شعائر عاشورا و شکل گیری هویت های اجتماعی" ارائه کرد. این پانل انسان‌شناختی، با ارائه‌ی یک جمع‌بندی از سوی دکتر ژان‌پی‌یر دیگار و طرح پرسش‌های حضار به اتمام رسید.

آخرین پانل روز نخست، با مدیریت دکتر الکساندر پاپاس[7] به سخنرانی دکتر سارا شریعتی (استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران) و سارا کلانتری (دانشجوی دکتری انسان شناسی  موسیقی در دانشگاه پاریس 10) اختصاص داشت. ابتدا دکتر شریعتی سخنرانی خود را با موضوع «اندیشیدن به جشن در یک جامعه‌ی عزادار» انجام داد. سپس سارا کلانتری ارائه‌ای در مورد «موسیقی‌های مناسک عاشورا: پایه‌گذاری یک سنت جدید» داشت. با جمع‌بندی بحث توسط مدیر پانل و پرسش و پاسخ تفصیلی حضار، آخرین پانل روز نخست به پایان رسید. نمایش فیلم «ایرانی» (محصول سال 2014) و نقد آن از منظر اجتماعی با حضور کارگردان آن (مهرداد تمدن) آخرین برنامه‌ی روز نخست همایش بود.

آغازگر روز دوم همایش «امر دینی در ایران» به میزبانی مدرسه‌ی مطالعات اجتماعی فرانسه (EHESS)، پانلی با مدیریت دکتر آنا پوژو[8] بود. در ابتدای این پانل، دکتر مهرداد عربستانی (استاد انسانشناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران)، سخنرانی خود را با عنوان «رمزگذاری مناسک مندانی: هویت تهدیدشده‌ی یک اقلیت قومی-مذهبی» ارائه کرد. سپس خانم لتیسیا فرونوال (دانشجوی دکتری انسان‌شناسی مدرسه مطالعات اجتماعی فرانسه)، ارائه‌ای با موضوع «استخاره: عمل و تفسیر تمسک به امر قدسی» داشت. این پانل نیز با جمع‌بندی مختصر مدیر پانل و گفتگوی انتقادی حضار به اتمام رسید.

آخرین پانل روز دوم و کل همایش دو روزه، به موضوع پژوهش‌های حول اقلیت سنی مذهب در ایران از دو منطقه‌ی کردستان و سیستان و بلوچستان اختصاص داشت. مدیر این پانل، دکتر محسن متقی بود. در نخستین ارائه‌ی این پانل، هاوژین بقالی (دانشجوی دکتری مدرسه مطالعات اجتماعی فرانسه) نتایج پژوهش خود با عنوان «بسترهای اجتماعی اسلامگرایی در کردستان ایران: اینجا و امروز» را ارائه کرد. سپس به عنوان آخرین سخنران همایش، سخنرانی از دکتر استفان دودوانیون[9] سخنرانی با عنوان «نهاد دینی سنی در ایران از 1979 و بازسازی یک گفتمان اقلیتی» انجام شد.

در پایان برنامه، دکتر سبرینا مروین و دکتر سپیده پارساپژوه با تشکر از همکاری پژوهشگران حاضر در همایش، ابراز امیدواری کردند که این همایش و تکرار آن در فرانسه و ایران، بتواند به ایجاد یک انباشت و تداوم در مطالعات اجتماعی امر دینی در ایران از منظر نخبگان و متخصصین علمی کمک کند.

دکتر مروین: «حیات و پویایی مطالعات اجتماعی دین در ایران چشمگیر است.»

دکتر مروین در پایان همایش، در مورد ارزیابی‌اش از میزان موفقیت این همایش، نفس برگزاری آن را یک موفقیت می‌داند؛ تجربه‌ای غنی از تعاملات هم در سطح انسانی و هم در سطح علمی. وی سپس به موفقیتی که در کشف محققین مبرز و مشاهده‌ی حیات و پویایی مطالعه‌ی پدیده‌های دینی در ایران از منظر علوم اجتماعی در ایران حاصل شده‌است اشاره می‌کند و فراهم شدن امکان تداوم این مبادلات علمی را به صورت مداوم به خصوص برای محققین جوان و دانشجویان دکتری از موفقیت‌های چشمگیر این همایش می‌داند. محققین جوانی که می‌توانند خود با برقراری و تداوم ارتباطات، نه تنها از کانال اساتید پیشکسوت، که به صورت مستقل به فعالیت علمی مشترک بپردازند.

وی گام بعدی این اتفاق را چاپ مقالات این همایش در یکی از مجلات معتبر علمی تخصصی در حوزه‌ی مطالعات موضوعات دینی به زبان فرانسه می‌داند و معتقد است که این اقدام به خصوص با معرفی پژوهش‌های باکیفیتی در حوزه‌ی جامعه‌شناسی دین از ایران امروز، گام مهمی در این زمینه است. در قدم بعد، برنامه‌ریزی برای نشست بعدی و وسعت دادن به این حلقه از پژوهشگران از گام‌های آینده خواهد بود. وی در پایان می‌گوید: من به آینده و به ویژه نسل جوان پژوهشگر این حوزه بسیار امیدوارم.

 منبع: سایت انجمن جامعه شناسی ایران

انجمن جامعه‌شناسی ایران

انسان‌شناسی دین

جامعه‌شناسی دین

دین در ایران

کنفرانس

• < قبلی
• بعدی >