کالایی شدن زیارت در تجربه زائران (مورد مطالعه: زیارت امام رضا (ع))

•  نگارنده: زهرا بستان
• استاد راهنما: علی یوسفی
• استاد مشاور: سارا شریعتی مزینانی - سپیده پارساپژوه
• دکتری تخصصی
• سال: ۱۴۰۲
•  رشته: جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه
• دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی

چکیده

زیارت به معنای دیدار شخص، مکان یا اشیای تقدس یافته است و این تقدس، خارق العادگی، احترام و شرافت خاصی را برای زیارت شونده ایجاد کرده و شوق دیدار را در زائر برمی انگیزد. زیارت غالبا به عنوان یک عمل مذهبی عبادی و در چارچوب نظام عقیدتی و مناسکی معین تعریف می شود. در اسلام و بطور خاص مذهب شیعه، زیارت از اهمیت والائی برخوردار بوده و از آن استقبال می شود. تغییرات شتابان جامعه مدرن و تسلط انگیزه های سودمدارانه، اصالت مذهبی و تقدس زیارت و زیارتگاه را در معرض مخاطره قرار داده است. هدف نوشتار حاضر شناسایی ابعاد عینی و ذهنی کالایی شدن و برهم کنشی آن در تجربه زائران است که در تجربه زیارت امام رضا (ع) مورد وارسی و واکاوی قرار گرفته است. کالایی شدن زیارت شامل مجموعه اقداماتی است که نمادها، اشیا و مکان مقدس به طور مستقیم و یا غیرمستقیم به منظور کسب منفعت عرضه می شوند، باوجود این واقعیت که سود و سایر اشکال منفعت مادی غالباً به‌طور ظریف پنهان می ماند. کالایی شدن زیارت غالبا در شش بعد شامل عمومی شدن، پولی شدن، نمایشی شدن، بوروکراتیزه شدن، دیجیتالی شدن و سیاسی شدن زیارت نمود یافته و علائم و شواهد آن هم در ساختارها و نهادها و هم در تجربه و ادراک زائران قابل ردیابی است. تحقیق حاضر به روش مردم نگارانه انتقادی انجام گرفته و در اجرای آن از مراحل پنجگانه مردم نگاری کارسپیکن پیروی شده است. این مراحل شامل مشاهده و جمع‌آوری و تحلیل اسناد؛ تحلیل نظری مشاهدات و کشف داده ها؛ مصاحبه با مشارکت کنندگان و بازنگری در داده های اولیه؛ توصیف روابط داده ها با عوامل تاریخی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی؛ و بررسی روابط یافته ها با نظریه هـای جامعه شناختی کلان تر می باشد. مشارکت کنندگان شامل ۱۱ زائر، ۱۰ مجاور یا میزبان بوده اند. بعلاوه با ۶ نفر از خادمان و کارکنان حرم و همچنین ۵ نفر از بازاریان اطراف حرم به عنوان گروه مکمل اطلاعاتی، مصاحبه انجام گرفته است. انتخاب مشارکت کنندگان و مطلعین به صورت هدفمند انجام گرفته و تعداد آنها نیز مطابق با قاعده اشباع نظری تعیین گردیده است. ملاحظه اصلی در انتخاب مشارکت کنندگان در موقعیت زائر و خادم، آگاهی از تغییرات مکان زیارتی و فضای اطراف آن درچند دهه گذشته بوده است. نتایج تحلیل و تفسیر داده ها نشان می دهد در طی چند دهه گذشته: ۱- زیارت بیش از پیش به امری بروکراتیزه و ساختمند تبدیل شده و تحت کنترل رسمی در آمده است؛ ۲- دامنه تقدس زیارت از چارچوب عقیده و عمل عبادی زائر به حوزه اشیاء و اماکن تسری پیداکرده و اراده نهاد متولی در این تسری برجسته است؛ ۳- پولی شدن زیارت در قالب اقتصاد مناسکی (نذر، وقف ، فروش اشیاء و سوغات متبرک و...) و اقتصاد گردشگری مذهبی شدت یافته است؛ ۴- زیارت جنبه نمایشی (دیزنی لندسازی) به خود گرفته و هر چه بیشتر به کنشی مصرفی، فراغتی و فرهنگی تبدیل شده است؛ ۵- زیارت دیجیتالی شده و با گسترش امکانات رسانه ای و مجازی شدن زیارت ( زیارت از راه دور)، تقدس و معنویت آن دستخوش تغییر شده است؛ ۶- زیارت وجه بارز سیاسی پیدا کرده و زیارتگاه به پایگاهی برای نشر و بازتولید ارزش های نظام سیاسی (جمهوری اسلامی ایران) تبدیل شده است. کالایی شدن زیارت ، نظام قشربندی و سلسله مراتب جدیدی را در اجتماع زائران ایجاد کرده و سبب شده فرصت ها و امتیازات به شکل نابرابرانه ای هم در جمعیت زائر و هم در بین خدام توزیع شود. تسری دامنه تقدس زیارت آن را به امری در دسترس و فراگیر بدل کرده و از قداست آن کاسته است. اگر چه نزدیکی به زیارتگاه ارزشمند است لکن با پولی شدن زیارت، این نزدیکی قیمت بیشتری پیدا کرده و نابرابری جدیدی را در دسترسی زائران به حرم ایجاد می کند. فهم امروزی از زیارت با اصل لذت پیوند دارد و زیارت هر چه بیشتر مطابق با ذائقه و سلیقه زائر مدرن دستکاری می شود. بعلاوه اگر چه بعد عینی کالایی شدن زیارت، ادراک و تجربه زائر را تحت تاثیر قرار می دهد لکن مقاومت هایی را نیز به شکل آشکار و پنهان از طریق تکینه سازی امرمقدس، محدودسازی، نادیده گرفتن و مهار کالایی شدن زیارت بر می انگیزد.

• < قبلی
• بعدی >