اقلیتی در میان اقلیت

گزارش سخنرانی شاربرات در دانشگاه شهید بهشتی

پروفسور اولیور شاربرات Oliver Scharbrodt- رئیس قبلی مرکز اسلام‌­شناسی دانشگاه چستر انگلستان و عضو فعلی گروه مطالعات ادیان و خاورمیانه در دانشگاه بیرمنگام- که در حوزه اقلیت‌های دینی در انگلستان و اروپا پژوهش می­‌کند، نتیجۀ پژوهش های خود را ارائه کرد.

وی در سفر به ایران بخشی از پروژۀ خود را با عنوان «کربلا در لندن» در دانشگاه علامه طباطبایی ارائه کرد و بخشی دیگر را با عنوان «اقلیتی در میان اقلیت: خلق فضاهای شیعی در انگلستان» با مخاطبان خود در تالار ناصرخسرو دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی در تاریخ 8 اسفند 1396 در میان گذاشت که گزارش آن در ادامه آمده است:

پروفسور شاربرات در ابتدا از چگونگی پیدایش پروژه، صحبت به میان آورد و گفت زمانی که بنیاد الخویی -که توسط آیت‌الله خویی و فرزندانش در انگلستان تاسیس شده- وی را به یک سخنرانی دعوت کرده بود و وی از سمت فرودگاه به دفتر بنیاد در حال حرکت بوده یکی از نوادگان آیت ا...، منطقه را برای وی توصیف می‌­کند و دفاتر آیات خویی، سیستانی، خامن‌ه­ای و بقیه مراجع را به وی نشان می‌دهد و می‌­گوید این منطقه، نمونه­‌ای از جهان تشیع در انگلستان است، این ایده به ذهن شاربرات خطور می‌­کند که دربارۀ تشیع تحقیق کند.

تحقیقی که دو هدف اصلی دارد: هدف اول، نشان‌دادن پیچیدگی تجربۀ زندگی مسلمانان در غرب است، مسلمانانی که اکثریت آن‌ها را اهل سنت تشکیل می‌­دهند و شیعیان نسبت به آن‌ها در اقلیت هستند و در نتیجه، پیچیدگی اینجاست که تجربۀ شیعیان به عنوان یک اقلیت در میان اقلیت بزرگتر (اهل سنت) چگونه است؟

هدف دوم نیز مطالعه لندن به عنوان جایگاه بین­‌المللی برای شیعیان در اروپاست. اگر چه عتبات عالیات در عراق و شهرهای قم و مشهد در ایران، مراکز اصلی شیعیان در جهان هستند اما امروزه، شهر لندن یک مرکزیت بین‌­المللی برای شیعیان پیدا کرده و مطالعه ارتباط آن با سایر نقاط می‌تواند جالب توجه باشد.

نکته دیگر تحقیق مد­نظر، مفهوم «به حاشیه رفتن مضاعف» است به این معنا که مسلمانان و شیعیانی که به غرب مهاجرت می­‌کنند به کشورهایی می‌­آیند که از لحاظ مذهبی عمدتا مسیحی و از نظر سیاسی عمدتا سکولار هستند، در چنین فضایی دو چالش اصلی بوجود می­‌آید: همۀ مسلمانان مهاجر می­‌خواهند هویت اسلامی خود را حفظ کنند اما شیعیان با یک چالش دیگر مواجه می­‌شوند که علاوه بر هویت اسلامی، خواهان هویت متمایز شیعی در مقابل اهل سنت هستند، هویتی که بتوانند آن را در امور اجتماعی، آموزشی و تربیت نسل آینده شیعه اجرا نمایند‌.

چالش دوم، نیز نحوۀ «به رسمیت شناخته شدن» از سوی جامعۀ میزبان (جامعه انگلستان) است، جامعه‌­ای که با مسئلۀ اسلام هراسی مواجه است. به­ هر حال جوامع غربی، نگاه مثبتی به مسلمانان ندارند و این چالش در مورد شیعیان حادتر است، چرا که شیعیان هم از جانب اهل سنت و هم از جانب خود غربیان، اقلیت رادیکال­تر و تندتر از نظر سیاسی شناخته می‌­شوند. بنابراین شیعیان در کنار اسلام هراسی، باید بتوانند با چالش شیعه هراسی نیز کنار آیند. در همین راستا شیعیان در انگلستان، بواسطه آیین‌­هایی چون عاشورا و اربعین تلاش می‌­کنند روایت جایگزینی از هویت خود ارائه دهند. این روایت جایگزین، دو هدف عمده دارد: هدف اول؛ متمایز کردن شیعیان با تصویر عامی است که در غرب از مسلمانان وجود دارد و داعش، نماینده اسلام تندرو محسوب می­‌گردد. هدف دوم نیز مقابله با پروژه امنیتی­ کردن اسلام است، به این معنا که مسلمانان در کشورهای غربی معمولا به صورت تهدید امنیتی شناخته می­‌شوند. اما نکته اینجاست که هدف شیعیان، مبنی بر ارائه یک روایت جایگزین، می­‌تواند این معنا را برساند که شیعیان روایت غربی­‌ها را به رسمیت می‌­شناسند و این یک چالش مضاعف برای شیعیان است.

پروفسور شاربرات در ادامه به یکی از مفاهیم تحقیق خود تحت عنوان «پیچیدگی در جمعیت‌­های مهاجر» اشاره نمود که دارای دو بعد است: بعد اول به جامعه مهاجر با عناوینی چون مسلمانان، آسیایی­‌ها و ... ناظر است که خود دارای تنوع زیادی است. بعد دوم مفهوم نیز به وضعیت طبقاتی مهاجران مربوط است. مسلمانانی که بعد از جنگ جهانی دوم، مهاجرت کردند معمولا از لحاظ مهارت، ثروت و سطح تحصیلات در مراتب پایینی بودند اما مهاجران امروزی شیعه از ایران یا عراق، نوعا تحصیلات و مهارت بالایی دارند و ثروتمند هستند.

مسئله دیگر در تحقیق حاضر، «مسئله مکان» است به این معنا که چهره شهرهای اصلی اروپا بعد از جنگ جهانی دوم بواسطه مهاجرت مهاجران به تدریج تغییر کرده است. بطور مشخص قبل از ورود مهاجران در لندن، فرهنگ گذراندن زمان در شهر در کافه ها وجود داشت، اما با ورود مهاجران مسلمان به برخی از محلات لندن، این پدیده بتدریج از بین رفته است.

نکته مهم دیگر، رابطه «جامعه و سیاست» است. اقلیت شیعه در جامعه چند فرهنگی انگلستان، چگونه به رسمیت شناخته می­شود؟ برای به رسمیت شناخته شدن مهاجران، دولت با نماینده یا سازمان‌­های ادیان مختلف ارتباط برقرار می‌­کند. در چنین فضایی، نماینده اصلی شیعیان در انگلستان چه کسانی یا چه سازمان­‌هایی هستند؟

پروفسور شاربرات در ادامه صحبت­‌هایش به توصیف محله برنت شهر لندن پرداخت که یکی از محله‌­های با تراکم بالای جمعیت شیعه است که از کشورهای ایران، لبنان، عراق و آسیای جنوب شرقی آمده­‌اند. محله­‌ای که ۲۰ مرکز شیعی از قبیل دفاتر مراجع و حسینیه­‌ها در آن قرار دارند. همچنین سه مدرسه خصوصی ابتدایی و متوسط و دو دانشکده تحصیلات عالی اسلامی وجود دارد که یکی از آنها شعبه «جامعه المصطفی قم» است که در سطح لیسانس و فوق لیسانس به فارغ التحصیلان خود مدرک اعطا می­کند که توسط دانشگاه «میدل سکس» انگلستان به رسمیت شناخته شده است. بواسطه تمرکز شیعیان در محله برنت، کشور عراق کنسولگری خود را در این محله دایر نموده است.

شاربرات در پایان سخنانش به توضیح دو سازمان مهم شیعیان یعنی بنیاد خویی و مرکز دارالاسلام پرداخت.

پس از جنگ کویت یک خیزش عمومی توسط شیعیان به راه افتاد اما توسط صدام حسین سرکوب شد، در نتیجه دفتر آیت الله خویی -مرجع شیعیان در آن زمان- امکان فعالیت در نجف را از دست داد، لذا کمک­‌های مذهبی مقلدان  خویی تحت عنوان وجوهات به دفتر لندن سرازیر گردید که همین امر آن را به مهمترین دفتر ایشان در سطح جهان تبدیل نمود.

بعد از وفات ایشان، مقلدان از آیت ا... سیستانی تقلید کردند، لذا دفتر خویی دیگر در لندن معنایی نداشت، بنابراین این دفتر به بنیاد مردم نهاد بین المللی تبدیل شد و فعالیت­‌های متعددی را در زمینه یتیم خانه‌­ها، فعالیت‌­های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شروع کرد و بواسطه این فعالیت­‌ها به مهمترین سازمان و نماینده شیعیان در انگلستان و اروپا تبدیل گردید تا جاییکه امروزه، این بنیاد به عنوان نماینده تشیع میانه­‌رو و نماینده اصلی شیعیان در ارتباط با حکومت انگلستان در نظر گرفته می‌­شود. درباره تاثیر این بنیاد می­توان به این واقعه اشاره نمود که دولت انگلیس تصمیم گرفت که دروس آموزشی دینی مدارس را تغییر دهد. درباره اقلیت‌­های مسلمان از سه بنیاد دعوت به عمل آمد که یکی از آنها بنیاد خویی بود. قبل از بازنگری، تنها اسلام سنی در برنامه‌­های درسی مطرح بود اما بعد از بازنگری و بواسطه مشارکت بنیاد خویی، عناوینی چون «عید غدیر»، «مفهوم امامت» و «عاشورا» به دروس دینی اضافه شد و مذهب تشیع تقریبا به اندازۀ مذهب تسنن در مدارس مطرح گردید.

پروفسور شاربرات بعنوان نمونه دیگر از فعالیت­‌های شیعیان به مرکز دارالاسلام اشاره نمود. مرکزی که پایگاه حزب الدعوه است. الدعوه، حزب اصلی سیاسی در عراق است که با سقوط صدام در سال ۲۰۰۵، شخصیت­هایی مانند نوری مالکی، حیدر العبادی و ابراهیم جعفری را وارد سیاست عراق کرده است.

قبل از سقوط صدام، افرادی که از عراق متواری می‌­شدند ابتدا به کشورهای واسطی چون کویت، سوریه و ایران و سپس به انگلستان می­رفتند. حسینیه و مرکز دارالاسلام، دروازه ورود این افراد به انگلستان و مرکز هماهنگی سیاسی بر علیه حکومت صدام در اروپا بود.

حسینیه دارالاسلام در مقایسه با بنیاد خویی، بیشتر مرکز سیاسی است تا مذهبی. ارتباط سازمانی میان این دو مرکز مهم شیعی در شهر لندن وجود ندارد، اگرچه نمی‌­توان از پیوندهای اجتماعی میان شیعیان در این دو مرکز همچون ازدواج های بین گروهی و اجرای برنامه­‌های مشترک چشم­‌پوشی کرد.

• < قبلی
• بعدی >