شناخت ایران شیعی در غیاب شناخت تشیع جاری در جامعه

همایش دوسالانه بنیاد بین‌المللی ایران شناسی ۱۷ تا ۲۰ مردادماه در شهر مونترال کانادا برگزار شد. اهمیت این همایش در گردهم آمدن تعداد زیادی از پژوهشگران این حوزه از اقصا نقاط جهان است و در واقع می‌تواند کارنامه‌ای از گروهی از دانشجویان و اساتید ایرانی پراکنده در جهان باشد که به موضوع شناخت و شناساندن حوزه‌ی تمدنی ایران می‌پردازند. در این همایش موضوعات مختلفی از فلسفه و دین تا هنر و محیط زیست حوزه تمدنی ایران مطرح شد. در حالی‌که پنل‌های مختلفی از این همایش به موضوع تشیع اختصاص داشت، پژوهش‌هایی که تشیع را به مثابه سوژه‌ای جامعه‌شناختی و نه فلسفی، فکری، الهیاتی و یا تاریخی مورد بررسی قرار دهند، خالی بود. تنها یک پنل مستقیما به موضوع مناسک مرگ در تشیع پرداخته بود که البته بیشتر موضوعی مردم‌شناختی است اما بی‌شک می‍تواند حاوی نکات مفیدی برای مبحث جامعه‌شناسی تشیع باشد. همچنین یکی از پژوهش‌های ارائه شده در این همایش در حوزه‌ی جامعه‌شناسی جامعه‌ی مورد بررسی خود و یکی از متغیر‌های خود را روابط مذهبی جامعه‌ی زنان ایران(شهر تهران به عنوان شهری شیعی) در نظر گرفته بود. در زیر گزارشی از این پژوهش‌ها ارائه می‌شود.

***

اقتصاد اجتماعی، نقش زنان مذهبی کم‌درآمد در ایران نام پژوهشی است که رکسانا بهرامی‌تاش، استاد کرسی اسلام در دانشگاه مونترال کانادا آن را انجام داده است. در این پژوهش موضوع اقتصاد اجتماعی(یعنی آن بخش از اقتصاد که در لایه‌های اجتماع جریان دارد بدون این که در اقتصاد دولتی یا خصوصی محاسبه شود) در میان زنان ایرانی کم‌درآمد خانه‌دار با گرایش مذهبی بررسی شده بود. این پژوهش نقش شبکه‌ی اجتماعی زنان در تولید این بخش از اقتصاد و اهمیت آن را در زندگی این زنان در مقایسه با همتایانشان در گروه‌های درآمدی بیشتر مقایسه کرده بود.

***

قبرستان‌های ایران، دسته‌بندی بهشتیان، نام پژوهشی بود که توسط فائقه شیرازی استاد خاورمیانه‌شناسی دانشگاه اوستین تگزاس آمریکا و مدیر پنل انجام شده و نگاهی دارد که تغییر نام گورستان‌ها پس از انقلاب اسلامی به اسامی‌ای با مضمون بهشت و تقسیم‌بندی بهشت زهرا به عنوان گورستان اصلی تهران به حرم مطهر، مقبره شهدا، گورستان افراد عادی و در نهایت گورستان افراد اعدام شده و خودکشی کرده که خارج از محوطه‌ گورستان رسمی قرار دارد و به این ترتیب به استقبال فرایند قضاوت اعمال مردگان در قیامت می‌رود.

***

مرگ پایان نمی‌یابد، بازتاب‌های نظری در بازگشت به مناسک امام حسین عنوان پژوهشی بود که کارن رافل از دانشگاه تورنتو کانادا آن را ارائه داد. در این پژوهش با بررسی اشعار روضه الشهدا و نوحه‌ها استدلال شده که شیعیان واقعه‌ی شهادت امام حسین را به عنوان یک اتفاق تاریخی در ۱۴ قرن پیش درنظر نمی‌گیرند بلکه آن را به عنوان یک واقعه‌ای که در حال اتفاق افتادن است بازگو می‌کنند. در واقع عاشورا به واسطه‌ی مناسکی که دارد نه یک واقعه در گذشته که یک اتفاق در حال با آینده‌ای فرجامخواهانه است که اوج این باز زنده شدن امام حسین و باز به شهادت رسیدن را می‌توان در نمایش دراماتیک تعزیه مشاهده کرد. 

***

در پژوهش دیگری که توسط ادیس زانتو دانشجوی دانشگاه امریکایی عراق ارائه شد نگاهی شده‌بود بر خرید و فروش محصولاتی که در مقابل زیارت‌گاه‌های دمشق بخصوص حرم حضرت زینب بفروش می‌رسد و عمده خریداران آن ایرانیانی هستند که برای زیارت به این شهر رفته‌اند. این پژوهش که پیش از سال ۲۰۱۱ انجام شده است سعی کرده با استفاده از مفهوم کارناوالیزه کردن میکائیل باخیتین همنشینی زیارت یک مکان مذهبی را خرید و فروش و تفریح توضیح دهد.   

***

رضا مسعودی‌نژاد از دانشگاه زنتروم برلین، زنده بودن مراسم عاشورا در بمبئی، اختراع ایرانیان را مورد پژوهش خود قرار داده بود. بنا بر تحقیقات مسعودی‌نژاد در این شهر تا قرن ۱۹ مراسم عاشورا توسط اهل سنت و هندوها به شکل کارناوالی در شهر بمبئی برگزار می‌شده است و شیعیان تنها مراسمی با نام مجلس در خانه‌ها برگزار می‌کردند. ممنوع شدن مراسم عاشورا به صورت کارناوالی در دوران جنبش ناسیونالیسم هند(۱۹۱۲) به شیعیان بمبئی که همگی خاندان‌های ایرانی هستند که در دوران‌های مختلف به هند مهاجرت کردند، فرصتی داد تا مراسم خود را پررنگ‌تر از پیش برگزار کنند. این پژوهش نگاهی توصیفی به این فرایند داشت که در طی آن سعی شده‌بود این فرایند مستند شود.

• < قبلی