سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم

کتاب «سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم» نوشته سید علیرضا هاشمی فشارکی است که در ۱۹۲صفحه توسط موسسه فرهنگی هنری مشعر منتشر شده است. چاپ نخست این کتاب در سال ۸۷ و چاپ دوم آن در۴۰۰۰نسخه در تابستان سال ۸۸ است. اینکتاب در واقع یک پژوهش اسنادی و توصیفی در خصوص فرهنگ عامه و برگرفته از اسنادی است که از دهه چهل در بایگانی واحد فرهنگ مردم در صدا و سیما نگهداری شده است. این اسناد از نقاط مختلف کشور به درخواست برنامه «فرهنگ مردم» درخصوص آداب و رسوم سفرهای زیارتی به مشهد، قم، عتبات عالیات و همچنین سفرزیارتی حج، تهیه و در هفت بخش شامل مقدمات سفر، بدرقه، چاووش و چاووش‍خوانی، ملزومات و تدابیر سفر، پیشباز، باورها و اعتقادات و ادبیات شفاهی تنظیم شده است.

هر کدام از این عناوین دارای چند سرفصل است که مرور آن‌ها می‌تواند به نحوی خلاصه مراحل و آداب سفرهای زیارتی نیز‌ باشد. «مقدمات سفر» شامل تامین مخارج، زمان سفر برای زیارت، وصیت کردن، پرداخت مهریه همسر، طلب بخشش و حلالیت از دیگران، اقرراهی(خرج راهی) است. «بدرقه» شامل قرآن و آب در مراسم بدرقه، تجمع و مشایعت، بیرق‌زنان، آش پشت‍پا است. بخش «چاووش و چاووش‌خوانی» نیز در دو فصل چاووش‍خوانی و اشعار چاووشی نگاشته شده است. «ملزومات و تدابیر» سفر شامل وسایل مورد نیاز سفر، مسیرهای سفر، همراهان سفر و دفن اموات است. بخش پنجم (پیشباز) که به آخرین مرحله یعنی بازگشت اشاره دارد شامل فصل‌های پیک و قاصد، مسافت و مکان پیشباز، خوشامدگویی، قربانی کردن، پذیرایی و ولیمه، هدیه و سوغاتی است. بخش ششم به طور سرخطی به معرفی تعدادی از باورهای مربوط به سفرهای زیارتی پرداخته است و بخش آخر( ادبیات شفاهی)، در دو فصل تمثیل‌ها و مثل‌ها و امثال و حکم تنظیم شده است..شیوه نگارش کتاب بدین صورت است که ذیل هر عنوان و توضیحی که داده شده متن اصلی سند مربوط به آن با ارجاع به نگارنده آورده شده است. این راویان که اسامی و محل سکونت آن‌ها به طور کامل در بخش منابع فهرست شده است، همگی افرادی عادی از عامه مردم هستند که داستان‌های مربوط به سفرهای زیارتی و آداب و رسوم مربوط به آن را نوشته و به برنامه فرهنگ مردم فرستاده‌اند. آوردن این متن‌ها به جذابیت خواندن کتاب می‌افزاید؛ خصوصا آنکه این اسناد نه فقط مربوط به یک ناحیه خاص بلکه اقصی نقاط کشور است و کمک می‌کند که دیدی به نسبت جامع نسبت به موضوع پیدا کنیم. به علاوه این اسناد در بازه زمانی قابل توجه ۱۳۴۶ تا ۱۳۸۳ پراکنده‌اند و این نکته نیز به جامعیت کار می‌افزاید. بخش آخر نیز که امثال و حکم و ضرب‌المثل‌هایی را که حول مفهوم زیارت هستند فهرست کرده است، می‌تواند منبع مناسبی برای درک عمق نفوذ سنت‌های مربوط به سفرهای زیارتی در فرهنگ عامه مردم باشد.

با توجه به این‌که در زمینه زیارت، آثار بسیار کمی با رویکرد اجتماعی تولید شده، این کتاب جزء معدود آثاری است که به بحث مهم زیارت با رویکردی اجتماعی پرداخته است. خصوصا اینکه برخلاف سایر کارهای مردم‌نگارانه با موضوع زیارت که محلی هستند و به یک شهر یا روستای خاص اختصاص یافته‌اند، این کتاب سنت‌ها و آداب و رسوم مربوط را از نقاط مختلف کشور جمع‌آوری و براساس مراحل سفر دسته‌بندی کرده‌است. مستند بودن روایت‌ها و تلاش برای بررسی همه‌جانبه جایگاه زیارت در فرهنگ عامه مردم (بخش ادبیات شفاهی و امثال و حکم) نیز نقطه قوت این اثر نسبت به سایر آثار مشابه است. از این جهت می‌توان گفت این کتاب یکی از منابع مفید در زمینه زیارت پژوهشی است.

مشخصات کتاب: هاشمی فشارکی، علیرضا(۱۳۸۷)، سفرهای زیارتی در فرهنگ مردم، تهران: مشعر، چاپ دوم، ۱۹۲ ص

زیارت

فرهنگ عامه

• < قبلی