زیارت اربعین: اقتدار یکدست شیعه یا تکثر دین عامه

توضیحات: نوشته شده توسط شیما کاشی; دسته: زیارت، زمان و مکان‌های مذهبی; بازدید: 9164

اربعین امسال با تخمین بیش از بیست میلیون زائری که در نیمه دوم ماه صفر وارد کربلا شدند، یکی از بزرگترین اجتماعات مذهبی جهان را رقم زد. بیش از بیست میلیون زائری که به طور متوسط ۸۰ کیلومتر راه را تا کربلا با پای پیاده طی کردند. همزمانی برگزاری مراسم اربعین در این وسعت با تحولات منطقه، موجی از واکنش‌های مشابه از سوی مقامات رسمی را به حضور زائران در این مراسم را در پی داشت. در همه این واکنش‌ها چند عبارت مشابه به کار رفته بود: «نمایش اقتدار شیعیان»، «قدرت نمایی شیعیان»، «بر هم زدن معادلات استکباری» و مواردی مشابه. در این رویکرد، حضور تمام این جمعیت بیست میلیونی و کلیه‌ی پیچیدگی‌ها و وقایع ریز و درشت جاری در این راهپیمایی زیارتی، به عنوان نوعی «قدرت نمایی منسجم» در تقابل با یک قدرت منسجم دیگر بازنمایی می‌شود.

این دست واکنش‌ها علاوه بر ارتباطی که با وقایع روز دارند، ناشی از شیوه‌ی مسلط تحلیل مناسک زیارتی شیعی است. تحلیل هایی که عمدتا زیارتگاه‌های بزرگ شیعی را تنها از منظر نقش انسجام بخش و یکدست کننده آن مورد توجه قرار می‌دهند. مکان‌های زیارتی شیعه در این نگاه، عموما از حیث هویت‌سازی میان جماعت مومنان، محل توجه بوده است. البته که مکان‌های مقدس، مانند حرم امام حسین (ع) و امام علی (ع) نقش مهمی در شکل دادن به هویت‌های جمعی مذهبی، قومی یا ملی ایفا کرده اند؛ اما آنچه در این دیدگاه کمتر محل توجه بوده، ظرفیت این مکان‌ها برای گریز از صورتبندی‌های کلان هویت‌بخش و خلق صور متکثر است. تاکید صرف بر بعد نخست زیارت، به معنای ندیدن تنوع و تکثر درونی شیعیان در جریان برگزاری این مناسک و وجه خودانگیخته، هنجارساز و منعطف آن است.

زیارت اربعین، نمایش فوق العاده‌ای است از بر هم خوردن سلسله مراتب و محدودیت‌ها و عادات زندگی روزمره. زائران برای غذا خوردن، دریافت خدمات استراحت و غالب امور مرتبط هیچ پولی نمی‌پردازند. برای گذراندن شب زیر یک سقف در سفر نیازی به ارائه مدارک هویت خود ندارند. فارغ از جایگاه و طبقه اجتماعی‌شان در شهر و کشور مقصد با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و پیوندهای موقت تازه ایجاد می‌کنند. در هر جایگاهی که از لحاظ طبقاتی باشند در آنجا به عنوان «زائران امام حسین» ارج و اهمیتی کم نظیر را نزد میزبانان تجربه می‌کنند. به بیان ترنر(۱۹۶۹)انسان شناس مشهور زیارت، زائران در این روزها نوعی «آستانگی» و ورود به جماعتی «موقتا برابر و فاقد سلسله مراتب» را تجربه میکنند. این تجربه جدایی و رهایی از محدودیت‌های زندگی روزمره و پیوند با یک جماعت عظیم را به دو صورت کاملاً متمایز میتوان تحلیل کرد: شکل گیری یک جماعت واحد یکدست به عنوان «گروه مقتدر شیعیان» در مقابل «دیگران» یا «موجی» از زائران در گروه‌های متنوع که به نحوی خودجوش و خودانگیخته مناسک زیارتی اربعین را خلق می‌کنند.

اما اهمیت تحلیل راهپیمایی زیارتی اربعین از منظر دوم یا از زاویه‌ی دین عامه چیست؟ پررنگ کردن وجه هویتی زیارت و ندیدن تنوع و تکثر درونی زائران، روی دیگری نیز دارد: تقلیل این واقعه به یکی از طرف‌های یک جنگ. حال آنکه دین عامه با انعطاف و پیوندی که با زیست واقعی دینداران دارد، می‌تواند «پاسخ»ی به نزاع‌های هویتی و خشونت آمیز باشد. اما زمانی که قرائت‌های «رسمی» و دولتی از مناسک مذهبی، روایت خود را بر این مناسک تحمیل می‌کنند، عملا نه تنها ظرفیت گسترده این مناسک برای تقلیل تقابل‌های هویتی خشونت‌بار نادیده گرفته می‌شود، بلکه این مناسک، خود به میدانی جدید از میادین جنگ بدل می‌شود.

زیارت به طور کلی و زیارت اربعین نیز به عنوان یکی از وجوه دین عامه، بستر تنوع و تکثر است. عرصه خلاقیت و نوآوری و انعطاف. همین انعطاف و تکثر است که ضامن دوام دراز مدت این مناسک است و در عین حال آن را از تبدیل شدن به ابزاری برای خشونت باز میدارد. مناسکی جمعی که در عین اتحاد به طور خودجوش متکثر است. انگیزه‌های هویتی عموما برای خود زائران در مرحله‌ای بعد از انگیزه‌های تجربی و عاطفی و امید و انگیزه‌های اخروی‌ و دنیوی روزمره است[۱]. تاکید بیش از حد بر بعد هویتی و کارکردی زیارت، آن را در دسته بندی‌های قدرتمندان از مناسک مذهبی خلاصه می‌کند. با این کار، از ظرفیتی که برخی مناسک دین عامه برای کنترل خشونت و تحمل تنوع و تلفیق و پیوند با اقتضائات با هم زیستن دارند چشم پوشی شده است.

زیارت در دین عامه پیوندی است میان ابعاد هویتی کلان شیعی و ابعاد خرد آن که در مطالعه دین عامه مردم به آن توجه می‌شود. برای ترسیم تصویری جامع‌تر از اربعین، علاوه بر توجه به ابعاد هویتی، از قبیل هویت‌های ملی و مذهبی و منطقه‌ای باید به ظرفیت درونی این مناسک در شکستن تقابل‌های هویتی خشونت‌بار نیز توجه شود. ظرفیتی که حاصل انباشت نیازها و خواسته‌ها و زمینه‌های اجتماعی متنوع زائران است.

[۱] به طور مثال، از میان بیست مصاحبه ای که نگارنده در سال ۹۲ در خصوص انگیزه زائران از زیارت حرم‌های بزرگ مانند حرم امام رضا و امام حسین (ع) و زیارتگاه‌های کوچک (مانند امامزاده ها) انجام داد، همه زائران انگیزه‌های معطوف به نیازهای دنیوی، اخروی، روانی و جسمی را در اولویت ذکر کردند و از این میان تنها یک زائر که همزمان از خدام حرم بود و در کلاس‌های آموزشی مربوط به خدام شرکت کرده بود، در رده ی بعد از این انگیزه ها، به انگیزه های معطوف به هویت شیعی در مقابل دیگری غیرشیعه اشاره کرد.