یاران زینب: چشم‌اندازی جنسیتی بر مسلمانان شیعه

مقدمه مترجم: نشان دادن نقشی که مراجعه به «میدان» و مطالعه همدلانه و روشمند واقعیت‌ها و روایت‌های درون میدان، در شکستن قضاوت‌ها و گزاره‌های یک‌دست‌کننده درباره شیعیان دارد، اهمیت کتابی است که در ادامه، بخشی از یکی از متون معرفی آن ترجمه شده است. دیان دسوزا (Dian D'Souza)، تلاش کرده است با مراجعه به دین زیسته شیعیان دوازده‌امامی جنوب شرقی آسیا، نقش فعالانه‌ی زنان را در مناسک شیعی نشان دهد.

کتاب شامل شش فصل اصلی و یک مقدمه و نتیجه‌گیری است. در ابتدا، نویسنده با جمع‌آوری روایت‌هایی که به صورت کتبی و شفاهی میان مردم مشهور شده، به این نتیجه رسیده است که زنان نقش پرررنگی در روایت‌های مردمی این شیعیان از تاریخ اسلام و تشیع دارند. هم زنان مربوط به خانواده پیامبر مانند حضرت فاطمه(س) و حضرت زینب (س) و هم زنانی از جبهه مقابل که دشمن خاندان پیامبر محسوب می‌شوند، مانند هند. با در نظر گرفتن این روایت‌های مردمی در میان شیعیان و اهمیت زنان در این روایت‌ها، در ادامه، نویسنده به توصیف و تشریح فضاهای جمعی مناسکی، انواع اشکال مناسکی و شیوه‌های مشارکت زنان در آن‌ها می‌پردازد. یکی از مهم‌ترین نکته‌های این فصول، تمرکز بر نقش فعالانه زنان است؛ این که زنان در بسیاری از این مناسک شیعی نه صرفا نقشی دنباله‌رو مردان، بلکه نقشی مدیریتی، مبدعانه و سازمان‌دهنده دارند. در واقع، بسیاری از مناسک زنانه شیعی، فرصتی برای زنان است تا بتوانند مدیریت خودمختارانه مراسم عمومی را تجربه کنند[۱].
دیان دسوزا، فارغ التحصیل مقطع دکتری از رشته مطالعات ادیان از دانشگاه وریج آمستردام، در حدود بیست سال در هندوستان زندگی و کار پژوهشی کرده است، کارهای پژوهشی و فعالیت‌های اجتماعی او عمدتا در حوزه زنان و ادیان، مطالعات مذاهب و گفتگو میان ادیان است[۲]. از دیگر آثار پژوهشی او می‌توان «زنان شیعه، عمل و ایمان مسلمانان[۳]» نام برد.

یافا شنیک[۴]

در «یاران زینب»، نویسنده، تجربه‌های دینی زیسته و اعمال مناسکی زنان شیعه دوازده امامی ساکن در شهرهای جنوب شرقی آسیا را بررسی می‌کند. این پژوهش بر مبنای یک کار میدانی قوم‌نگارانه است که بین سال‌های ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۰ در حیدرآباد هندوستان انجام شده است. دسوزا، آن دسته از روایت‌های دینی را بررسی می‌کند که زندگی معنوی زنان را تشکیل می‌دهد. وی در این مطالعه، نقش مهم و موثر زنان را در زمینه سنتی و مردمحور شیعی حیدرآباد را نشان می‌دهد. بحث دسوزا در این مطالعه این است که زنان تنها دنباله‌روان اعمال مذهبی مردان نیستند بلکه در سامان‌دهی تعریف خودشان از مناسک مذهبی شیعی نقش فعالی دارند. فهم و تعریفی که در چارچوب مناسکی که خودشان آن‌ها را اجرا می‌کنند، صورت‌بندی شده است.

کتاب با ترسیم یک چشم‌انداز تاریخی از اعتقادات شیعیان در خصوص وقایعی که به دو دسته شدن مسلمانان پس از رحلت پیامبر اسلام انجامید آغاز می‌شود. در ادامه، وقایع دوران بنی‌امیه شرح داده می‌شود که منجر به رخداد کربلا و شهادت امام حسین، خانواده و یارانش شد. واقعه‌ای که علت سوگواری هر ساله‌ی شیعیان در طول سالیان دراز پس از آن است. آنچه این بخش را از سایر مطالعات مشابه متمایز می‌سازد، تمرکز نویسنده بر زنان و توصیف جزئی‌نگارانه‌ای است که از نقش سیاسی و اجتماعی – مذهبی شخصیت‌های زن در روایت‌های تاریخی شیعیان ارائه می‌دهد. مانند حضرت فاطمه (س)، دختر پیامبر اسلام، نوه‌ی او حضرت زینت (س) و یا هند، همسر خلیفه اموی، یزید که دستور قتل امام سوم شیعیان را صادر کرد. زاویه بحث نویسنده در این بخش، نقش زنان در تاریخ تشیع است و از همین زاویه، به شرح شیوه‌های کنشگری و عاملیت زنان شیعه حیدرآبادی می‌پردازد.

زنان مورد مطالعه در این پژوهش، با جمع آوری نذوات، قادرند هزینه‌های لازم را برای ساخت فضاهای جمعی متمایزی که مناسک مذهبی‌شان در آن شکل می‌گیرد، فعالانه تامین می‌کنند. در بنای «عاشورخانه» که در بخش قدیمی شهر حیدرآباد قرار دارد، زنان نوعی مدیریت و رهبری مذهبی و اجتماعی را برای ساماندهی و تعریف مناسک عزاداری به شیوه خودشان، تمرین و تجربه می‌کنند. درون این گردهم‌آیی‌ها، زنان مختلف، نقش‌های متفاوتی را ایفا می‌کنند؛ از سازمان‌دهی مکان و آماده‌سازی آن برای برگزاری مراسم مانند آماده‌سازی غذاها گرفته تا هدایت و مدیریت مناسک در شکل همخوانی قرآن و اذکار، روایت دوباره وقایع مربوط به کربلا، همخوانی اشعار سوگواری و ادای مناسک عملی عزاداری مانند ضربه زدن به خود به اشکال گوناگون که نوعی بیان اندوه فراوانی ست که برای شهادت امام حسین و خانواده‌اش دارند.

«یاران زینب» مروری ارشمند بر اشکال متنوع مناسک مذهبی شیعیان است؛ چه در خصوص عزاداری‌ها و چه جشن‌ها. برای مثال، می‌بنییم که زنان مورد مطالعه دسوزا، وقایعی مانند روز ازدواج حضرت علی و حضرت را جشن می‌گیرند. نویسنده در ادامه، جزئیات بیشتری از این مناسک از جمله نمادهای مذهبی شیعی مانند «علم» و نقش و معنایی که این نمادها در مراسم مذهبی زنان دارند را بررسی می‌کند. به علاوه، مناسکی که حول دعا و نذر و وساطت شکل می‌گیرند نیز در این اثر بررسی شده است؛ مانند «دسترخان» که در پاکستان و ایران به «سفره» مشهور است. این مطالعه نشان می‌دهد که زنان چگونه از مناسک و نمادهایی مانند «علم» و «دسترخان» در لحظات بحران و مشکلات زندگی، مانند بیماری و زمان‌هایی که نیازمند دریافت امدادهای الهی به واسطه خانواده پیامبر هستند کمک می‌گیرند. به طور خلاصه، اجزاء و معنای مناسک نذر و نیاز و نقش یگانه و اساسی که زنان در این مناسک دارند را توصیف می‌کند، خصوصا اینکه مردان به برخی از این مناسک مانند «دسترخان» هیچ دسترسی ندارند و در مواقع لزوم، از زنان می‌خواهند که به نمایندگی از آنان این مناسک را برگزار کنند. در نتیجه، مناسک نذر و نیاز فضایی خاص و متمایز برای زنان است که در جریان آن، استقلال، رهبری و اعمال اقتدار در مراسم عمومی و درون اجتماعات خود را تجربه کنند.

در این اثر پژوهشی، تمرکز بر کار قوم نگارانه و تحلیل متنی به صورت مکمل هم به کار برده شده است. در این کتاب، به طور خاص به اشعار شیعیان حیدرآبادی، معانی‌ای که زنان به این اشعار نسبت می‌دهند و شیوه فهم زنان از این متون مورد توجه قرار گرفته است. نویسنده، بر اهمیت و قدرت این اشعار و نوحه‌ها در یاداوری مداوم وقایع تاریخ تشیع تاکید می‌کند. اشعار و نثرهایی که این رخداد را بارها و بارها تکرار می‌کنند، نیروی زیادی ایجاد می‌کنند که در برگزاری این مراسم، در خصوصا نقاط اوج مناسکی: گریستن و بر خود ضربه زدن، نقشی اساسی دارند. نویسنده به ویژگی‌های شخصیتی و توانمندی‌هایی که زنان گرداننده جلسات برای مدیریت جلسه و عزاداران باید داشته باشند می‌پردازد.

از نظر دسوزا، پژوهشگران بسیار کم به نقش زنان در تاریخ تشیع پرداخته‌اند. خلائی که به طور مشترک در آثار متخصصان سنتی حوزه تشیع و متخصصان آکادمی‌های غربی دیده می‌‌شود. به علاوه، در میان اغلب این آثار، یا زنان اصلا مطرح نشده‌اند و یا به دلیل تصورات قالبی و کلیشه، عملا به «واقعیت»‌های مربوط به نقش آن‌ها پرداخته نشده است. از این رو، «یاران زینب»، گام مهمی در پر کردن یک خلاء مهم در مطالعات اجتماعی تشیع و شیعیان است.

پی‌نوشت‌ها

[۱]از دیگر آثار پژوهشی که دقیقا با همین مساله و تمرکز انجام شده است می‌توان به کار خانم فریبا عادلخواه به نام «اقتصاد اخلاقی زیارت و جامعه مدنی در ایران» اشاره کرد که حاصل یک مطالعه مبتنی بر مشاهده میدانی مشارکتی با همراهی کاروان‌های زیارتی زنانه به سوریه است. این پژوهشگر نیز در انتها به نتیجه‌ای مشابه کار پژوهشی دسوزا رسیده است: کاروان‌های زیارتی زنانه، برای بسیاری از این زنان فرصتی‌ بسیار خاص است تا به صورت مستقل توانایی‌های مدیریتی و سازمان‌دهی عمومی خود در فضایی خارج از خانه را بروز دهند.

[2] http://www.amazon.com/Diane-DSouza/e/B00DW40V96

[3] Shia Women: Muslim Faith and Practice

[4] Yafa Shanneik

زنان

عاشورا

مناسک شیعی

• < قبلی
• بعدی >