تصوف ایرانی و عزاداری عاشورا

محمد مشهدی نوش‌آبادی

نشر آرما (مجموعه کتاب‌های سرو)، ۲۸۰ ص، چاپ نخست ۱۳۹۶، ۳۰۰۰۰ تومان

نوش‌آبادی می‌کوشد در این کتاب به بررسی نقش صوفیه در برپایی آیین‌های عزاداری بپردازد. او با پرسش از میزان تأثیر‌گذاری آن‌ها بر این آیین‌ها به دنبال یافتن عناصری از عزاداری محرم است که به‌ طور مشخص، خاستگاهی صوفیانه دارد.
این کتاب مدعی است که صوفیه در بسیاری از آیین‌های عزاداری به‌ طور اساسی و تعیین‌ کننده تأثیر گذاشته و بلکه منشأ بسیاری از آن‌هاست. براین‌اساس، بسیاری از آیین‌ها و عناصر عزاداری یا به‌ کلی صوفیانه است یا اینکه صوفیان واسطۀ انتقال آن از فرهنگ ایرانی و شرقی به فرهنگ شیعی و اسلامی بوده‌‌اند. 
در این کتاب، ابتدا ضمن معرفی موضوع و دسته‌ بندی و مرور منابع، سابقۀ عزاداری در سنت اسلامی و ایرانی مطرح شده است. سپس درخصوص اهل فتوت، اعم از فتوت صوفیانه و عیاری و نیز نسبت آنان با تصوف بحث شده و در فصولی مجزا، آیین‌های عزاداری محرم که گروه‌های صوفی در آن نقش ایفا کرده‌ اند، بررسی شده است. همچنین در چند فصل به نقش صوفیه در هنرهای آیینی مربوط‌ به واقعۀ عاشورا، همچون قصه‌ خوانی و نقالی، روضه‌ خوانی و تعزیه پرداخته شده است.

دوراهی روحانیت و مرجعیت

کمال رضوی، با مقدمه سارا شریعتی

نشر آرما (مجموعه کتاب‌های سرو)، ۳۰۰ ص، چاپ نخست ۱۳۹۷، ۳۰۰۰۰ تومان

کتاب مذکور که شامل یک مقدمه از دکتر سارا شریعتی (عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران) و یک درآمد با عنوان «امتناع جامعه‌شناسی روحانیت؟» است، در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول آن با عنوان «جایگاه اجتماعی مرجعیت (صورت‌بندی‌های مفهومی)» به بررسی ابعاد جامعه‌شناختی تحلیل مرجعیت در قالب نهاد اجتماعی، نهاد مدنی و گروه منزلتی در سه فصل مجزا می‌پردازد. بخش دوم کتاب با عنوان «مرجعیت در تاریخ معاصر ایران» شامل شش فصل است که در واقع هر یک جستارهای مجزا با جهت‌گیری جامعه‌شناختی ـ تاریخی هستند.

نویسنده در مقدمه عنوان می‌کند که می‌توان از یک دوراهی بر سر راه روحانیت سخن گفت: نخست پذیرش ایفای نقش در قالب یک نهاد مدنی و ادغام و مشارکت در ساخت فعال جامعه مدنیِ نحیف اما در حال تکوین و توسعه ایران و دوم باقی ماندن بر میراث گذشته و کوشش برای تداوم نقش‌آفرینی به عنوان یک گروه منزلتی با حفظ امتیازها و خصایل مألوف در جهان جدید.

معرفی تفصیلی کتاب را در اینجا بخوانید.

مدعیان مهدویت و هزاره‌گرایان:نگاهی به جنبش‌های غالیان شیعی عراق در سده‌های نخستین

ویلیام فردریک تاکر/ حمید باقری

انتشارات حکمت، ۲۳۵ص، چاپ نخست ۱۳۹۷، ۲۵۰۰۰ تومان

این کتاب پژوهشی است درباره مبادی و سیر تکامل چهار گروه غالی بیانیه، مُغَیریه، منصوریه و جناحیه در سده‌های دوم و سوم هجری در عراق و ایران. اندیشه‌های این گروه‌ها آمیزه‌ای از تعالیم و اعمال ادیانِ اصالتاً غیراسلامی را در نخستین سده‌های حکومت اسلامی نشان می‌دهد. ویلیام تاکر، ضمن اشاره به تأثیرپذیری این گروه‌ها از عبداللّه بن سبأ و نیز مختار و کیسانیه، تمرکز ویژه‌ای بر نقش تاریخی‌ـ‌اجتماعی این گروه‌ها دارد، که همگی شورش‌هایی علیه خلفای بنی‌امیه به راه انداختند. نظریه محوری وی این است که این فرقه‌ها نخستین گروه‌های انقلابی هزاره‌گرا در تاریخ اسلام بودند که با هدف ایجاد حکومت برگزیدگان، عقاید و رویه‌هایی پدید آوردند که تأثیری ماندگار بر شماری از فرقه‌های شیعی و غیرشیعی و نیز جنبش‌های مذهبی شبه‌شیعی گذاشت.

نظریه‌ای در باب دین و شادی؛ دین تاریخی و مهار دوگانه شادی

حسن محدثی و الهام قربانی 

انتشارات نقد فرهنگ، ۲۴۷ ص، چاپ نخست ۱۳۹۶، ۲۰۰۰۰تومان

چنین به نظر می‌رسد که برخی نگرش‌های دینی، شادی را در تغایر با آموزه‌های دینی قلمداد می‌کنند. محدثی و قربانی در این کتاب سعی دارند نشان دهند که چگونه در ایران نوع خاصی از تفکر و فرهنگ دینی به مهار شادی پرداخته است و بیان می‌کند که این تفکر از درون، خوی و منشی ضد شادمانی ساخته و از بیرون مردم را از تمامی محمل‌های زندگی شادمانه محروم کرده است. ادعای نویسندگان بر آن است که این طرز تفکر با آموزه‌های اصیل دین در تعارض است و لذا می‌توان کتاب را دعوتی به تجدیدنظر در فرهنگ دینی موجود به شمار آورد.

تاثیر ترمینولوژی شریعتی بر رادیکالیسم شیعی در انقلاب اسلامی ایران

سیروس عباس‌زاده

انتشارات نقد فرهنگ، ۲۲۲ ص، چاپ نخست ۱۳۹۶، ۲۰۰۰۰تومان

کتاب حاضر، در پنج فصل کوشیده است بر اساس آثار شریعتی و با تدوین ترمینولوژی شیعی او به بررسی نقش وی در ظهور رادیکالیسم شیعی بپردازد. سیروس عباس ‌زاده در مقدمه کتاب متذکر شده است که در پی آن بوده تا نقش اندیشه‌های شریعتی را در لایه‌‌های سنتی و جریانات سنت‌گرای جامعه ایران و ظهور انقلاب ایران برجسته کند. «زندگی‌نامه شریعتی»، «تأثیر ناسیونالیزم جهان سومی و مذهب تشیع بر شعار بازگشت به خویش شریعتی»، «نقش مذهب شیعه در انقلاب اسلامی»، «ترمینولوژی شریعتی» و «تأثیر اندیشه‌ها و مفاهیم شریعتی بر رادیکالیسم شیعی» پنج فصل این کتاب را تشکیل می‌دهند.

نویسنده در مقدمه می‌نویسد: «امیدوارم از طریق پژوهش‌هایی این‌ چنینی، شریعتی‌پژوهشی به بخشی از مطالعات آکادمیک و دانشگاهی ما تبدیل شود، یعنی امری که الجزایری‌ ها از همان سال رحلت شریعتی در کشور خود آغاز کردند و رشته‌‌ای را به نام «شریعتی‌پژوهی» در برخی از دانشگاه‌‌های خود تأسیس کردند لیکن در موطن اصلی وی چنین مهمی هنوز صورت نگرفته است.

بررسی تحول و تطور مطالعات مهدوی

مجتبی گودرزی

 انتشارات پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۴۵۹ ص، چاپ نخست ۱۳۹۶، ۳۰۰۰۰ تومان

این کتاب به سیر در مطالعات مهدویت و مسائل مهم آن در بستر‌ زمان، پیدایش و تکامل آن در ادوار مختلف، بررسی عوامل فراز و فرود آن و ورود اندیشمندان در این عرصه می‌پردازد.

ساختار کتاب بر سه بخش اصلی استوار است. بخش اول دارای دو فصل است که به کلیات، مفاهیم و مبانی پرداخته و بخش دوم به ادوار مهدويت‌پژوهي در شیعه تا قبل از دوره معاصر اختصاص یافته و دارای چهار فصل است که فصل اول آن تحت عنوان دوره تکوین باورمهدویت که از عصر پيامبر(ص) تا غيبت صغري (سال۲۶۰ه‍) است. و فصل دوم تحت عنوان دوره فراگیر شدن مباحث مهدویت که مختص دوران غیبت صغری(۳۲۹-۲۶۰هجری) است. و فصل سوم تحت عنوان دوران تدوین و مستند سازی اندیشه غیبت با پدید آمدن جوامع حدیثی (آغاز غیبت کبرا ۳۲۹هجری تا قرن هفتم) است. و فصل چهارم تحت عنوان دوران گسترش مکتوبات مهدویت (قرن هفتم تا پایان قرن سیزدهم) است. و آخرین قسمت بخش سوم تحت عنوان دوران تعمیق و توسعه اندیشه مهدویت (مهدویت پژوهی دردوره معاصر) است. که در هر دوره ای ابتدا مکتوبات مهم به عنوان نمونه گزارش شده سپس عوامل، شرایط، آثارو پیامدها، ساختار و رویکردها مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

مراتب روحانیت و نقش آن در تحولات سیاسی - اجتماعی ایران معاصر

عبدالرسول یعقوبی

مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۴۶۶ ص، چاپ نخست ۱۳۹۶، ۳۳۰۰۰ تومان

این کتاب پژوهشی است در قلمرو نقش روحانیت در تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران. کتاب در سه فصل بحث خود را مطرح نموده است. در فصل نخست به مباحث نظری در خصوص مفاهیم روحانیت و مراتب می‌پردازد. نویسنده در این فصل بر این ادعاست که «روحانیت شیعه، در شکل کنونی آن با رهبری و زعامت یکی از علمای تراز اول و در قالب یک شبکه ارتباطی، در قرن چهارم هجری، شکل گرفت. در این دوره، با توجه به حاکمیت شیعیان دیلمی، شرایطی فراهم آمد تا در سایه آن، شخصیت فرهیخته و با نفوذی همچون شیخ مفید بتواند حوزه علمیه شیعی را … بنیاد گذارد.»

در فصل دوم نویسنده به بحث در خصوص مراتب روحانیت می‌پردازد. نویسنده مدعی است که روحانیت از سه سرمایه علمی، سیاسی و اجتماعی برخوردار است و از این رو رتبه‌بندی روحانیت را بر اساس این سرمایه‌ها ذیل سه دستة علمی، سیاسی و اجتماعی بیان می‌کند. نویسنده بر این باور است که مراتب سیاسی ـ اجتماعی روحانیت، مبتنی و متکی بر مراتب علمی روحانیت است؛ مشروط بر این‌که مرتبه علمی، پای اجتماع و سیاست را به میان بکشاند. نویسنده در فصل سه به نقش مراتب روحانیت در تحولات تاریخ معاصر ایران می‌پردازد. جنبش تنباکو، مشروطه، ملی‌شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی ایران از جمله مواردی است که وی می­‌کوشد تا نقش روحانیت را در این وقایع به تصویر بکشد.