اربعین: روایتی دیگر

اشاره: دکتر احمد شکرچی –جامعه‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی- روز دوشنبه مورخ پنجم آذرماه میهمان گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع بود تا تجربیات و یافته‌های پژوهشی خود را در زمینه مراسم اربعین ۱۳۹۷ در عراق را با حاضران در میان بگذارد. شرح این جلسه در گزارش پیش‌رو آمده است.

دکتر شکرچی در ابتدا با تأکید بر اینکه وقتی از مراسم پیاده‌روی اربعین صحبت به میان می‌آید ما در ایران مسیر نجف تا کربلا را به‌یاد می‌آوریم که ماحصل بازنمایی در رسانه‌های ایرانی است در حالی‌که پیاده‌روی اربعین در عراق شامل مسیرهای متعددی است. یکی از این مسیرهای پیاده‌روی اربعین، مسیری است که از منتهی الیه جنوب ساحل خلیج فارس در منطقه رأس‌البیشه در روز اول ماه صفر با عنوان «من البحر الی النحر» (از دریا تا قتلگاه) آغاز می‌گردد و در روز اربعین به کربلا ختم می‌شود.

پیاده‌روی مزبور از شش سال پیش به ابتکار آیت الله العظمی سید محمدسعید حکیم و توسط مؤسسه تحت نظر ایشان به‌نام الشعائر سازماندهی می‌شود. هر چند که به گفته مطلعان محلی سال‌ها قبل پیرمردی با نام حاج ابوشاکر با بیرقی با شعار «من البحر ال النحر» تنها راه می‌افتاد و مسیر را به طی می‌کرد. به لحاظ تاریخی هم قبل از موج جدید پیاده‌روی از سال ۱۹۷۵ اجتماعی با عنوان «مرد‌الراس» (بازگشت سرها) انجام می‌گرفت تا جایی‌که در سال ۱۹۷۷ پیاده‌روی با ۳۰۰۰۰ نفر و همزمان با تاسیس حزب الدعوه صورت گرفت اما با مقابله نیروهای دولتی این مراسم به درگیری کشید تا آن‌جا که آیت الله محمدباقر حکیم دستگیر شد که به اعتراض شیعیان انجامید و به «انتفاضه صفر» معروف گردید.

طی کردن مسیر مورد نظر که حدود ۵۹۰-یا۶۰۰ کیلومتر است و شامل شهرهای فاو، بصره، ناصریه، خضر، سماوه، دیوانیه، نجف و کربلا می‌شود، بطور میانگین حدود ۱۶ تا ۱۷ روز طول می‌کشد. اگر چه مسیر اصلی از شهرهای گفته شده می‌گذرد و جاده‌محور است اما مسیرهای دیگری نیز وجود دارند که از میان نخلستان‌ها و روستاها عبور می‌کنند و بر اساس زیارت‌گاه‌های متعدد شامل مزار صحابی‌ها، امامزاده‌ها و شخصیت‌های معروف شکل گرفته‌اند، به عبارت دیگر مسیرها از طریق زیارت‌گاه‌ها نشانه‌گذاری شده‌اند.

شکرچی در ادامه به ترکیب جغرافیایی چندگانه مسیر اشاره کرد و گفت به‌عنوان مثال، شبه جزیره فاو که از مکان‌های ابتدایی مسیر است، شامل رودخانه و نخلستان است و بیشتر اهالی آن منطقه، مشغول صید ماهی و کاست و پرورش هستند، اما در منطقة شبایش که هورنشینان «معدان» در آنجا ساکنند

دامداری و پرورش گاو نر با نام «جاموس» پیشة مردمان آن است اما به تحقیق می‌توان گفت که حدود نصف مسیر، بیابان مطلق است در نتیجه پیاده‌روی اربعین در پیوند وثیق با جغرافیا و بافت اجتماعی مسیر است.

ویژگی دیگر مسیر گفته شده بر خلاف مسیر نجف تا کربلا در عراقی‌بودن زائران است، توضیح اینکه اگر جمعیت زائران در مراسم اربعین را طبق گفته مقامات رسمی و مذهبی حدود پانزده میلیون نفر در نظر بگیریم از این تعداد دو میلیون نفر ایرانی و حدود یک میلیون نفر هم ملیت‌های دیگر هستند که همه از مسیر نجف تا کربلا به پیاده‌روی می‌پردازند در حالی‌که حدود سیزده میلیون نفر در مراسم، خود عراقی‌ها هستند بنابراین تقریبا همه زائران مسیر ذکر شده مانند سایر مسیرها بر خلاف مسیر نجف تا کربلا عراقی هستند.

عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه به ساختاری به نام «معزب» اشاره کرد و گفت از آنجا که مسیر پیاده‌روی حدود ۲۰ روز طول می‌کشد لذا زائران نیاز به مکان‌هایی برای بیتوته در شب دارند که متولیان این مکان‌ها معزب نامیده می‌شوند. معازیب اغلب متعلق به خاندان‌ها و قبایل هستند و از دو ساعت مانده به غروب آفتاب، متولی برگزاری عزاداری، ارائه خدماتی از قبیل شام، شستشوی لباس‌ها و ... و در اختیار قراردادن مکانی برای خواب و استراحت شبانه هستند. معازیب معمولا از یک سال قبل مقدمات پذیرایی از قبیل پرورش گوسفند، گاومیش و تهیه لبنیات را را برای زائران سال آینده برنامه‌ریزی می‌نمایند، چرا که نحوه پذیرایی از زائران بسیار مهم و حیاتی است، نکته اینجاست که نوع غذاها نیز با جغرافیای مسیر ارتباط مستقیمی دارد. هر چند که در کنار معازیب ساختار موکب وجود دارند که بیشتر برای تأمین نیازمندی‌های روزانه زائران می‌باشد و به دلیل وجود همین موکب‌ها و به‌ویژه وجود معازیب در مسیر است که زائران بصورت بسیار ساده و بدون همراه‌داشتن حتی کوله‌پشتی راهی مسیر می‌شوند.

شکرچی در زمینه نوحه‌ها و صداهای مورد استفاده در مسیر به توضیح روایت ایرانی پرداخت و گفت معمولا در این روایت میان اربعین و بحث مدافعان حرم و سوریه رابطه جدی وجود دارد که اغلب در موکب‌های ایرانی و با صدای مداحان هیأت رزمندگان اسلام پخش می‌گردد اما در مسیر مورد نظر صداها و نوحه‌های مختلفی به گوش می‌آید. «هوسات» که در لغت به معنی شلوغ‌کردن است، در واقع بیشتر نواهایی بصورت جمعی است و حالت رجزخوانی و حماسی دارد که برای پیشواز زائران یا نوحه‌خوانی اجرا می‌شود.

به علاوه، نوحه خوانی مداحان سنتی و همچنین مداحان جوان‌پسند نیز هم‌زمان در رقابتند.

در زمینه تصاویر مورد استفاده در مسیر هم می‌توان به سه نوع تصویر شمایل ائمه (شامل شمایل امام علی، امام حسین و حضرت عباس)، تصاویر شهدای حشد الشعبی که در مبارزه با داعش در عراق به شهادت رسیده‌اند و همچنین تصاویر مراجع و روحانیون همچون آیات خامنه‌ای، بهجت و ... و شخصیت‌های جدیدی همچون ملاباسم کربلایی و هنرپیشه‌های نقش مختار و مالک اشتر در سریال‌های ایرانی اشاره نمود. در کنار اینها باید به دیوار‌نوشته‌ها و ماشین‌نوشته‌هایی درباره امام حسین و آرمان‌هایش و به تصویر سازی‌های واقع‌گرایانه همچون گهواره علی اصغر، کشتی، گنبد و ... نیز اشاره نمود.

موضوع مهم دیگر سخنرانی، حضور یا عدم حضور زنان در مسیر بود که شکرچی اظهار داشت زنان در این مراسم غائب نیستند اگر چه قابل رویت نیستند زیرا آنان در دخلانی (اندرونی) معازیب در آماده‌سازی پذیرایی و ارائه خدمات بسیار فعال هستند ولی در خود مسیر بسیار کم دیده می‌شوند، اگر چه هر قدر که از جنوب عراق به نجف و کربلا نزدیک می‌شویم تعداد زنان در مسیر به نسبت بیشتر می‌گردد.

تفاوت نسل جوان عراقی در قیاس با نسل‌های قبلی چه در زمینه ظاهر و آرایش جوانان و چه در زمینه اقداماتی چون استفاده جوانان از قلیان در موکب‌ها و مسیر و تمایل آنان به استفاده از مداحی‌های با سبک شور تحت تاثیر محمود کریمی -مداح ایرانی- در مسیر راه‌پیمایی از دیگر محورهای سخنرانی بود.

شکرچی در پایان ضمن اشاره به دو روایت عراقی و ایرانی از اربعین افزود در ایران، معمولا روایت رسمی سیاسی- نظامی از مراسم اربعین صورت می‌گیرد که از نجف تا کربلا را شامل می‌شود که بیشتر به شرح پذیرایی سفر و شرح تجربه‌های دینی زائران پرداخته می‌شود و پیاده‌روی تمرینی برای ظهور در نظر گرفته می‌شود اما مسیر عراقی‌ها واقع‌گرایانه و برگرفته از زندگی روزمره مردم و ساختار اقتصادی مردم عراق است. هر چند محققان معمولاً این دو روایت را در تقابل هم قرار می‌دهند اما به نظر می‌رسد مسیر مورد مطالعه را می‌توان مسیر گفت‌و‌گوی روایت‌های رقیب و ترکیب تشیع نرم عراقی با تشیع سخت ایرانی دانست.

در بخشی از مسیر که عمدتاً در استان‌های جنوبی هم مرز با ایران قرار دارد، روایت جنگ هشت‌ساله نیز حاضر است و مردم و زائران با آثار بجای مانده از جنگ هم‌زیستی و هم‌سخنی دارند. نتیجتاً می‌توان پیاده‌روی اربعین را محل گفت وگوی همزمان سه روایت رقیب دانست: روایت عزاداری پیر و جوان، روایت تشیع ایران و عراق و روایت جنگ و هم‌زیستی.

• < قبلی
• بعدی >