اصلاح ساختار حوزه

ریشه‌های ضرورت اصلاح ساختار حوزه‌های علمیه به حدود یک‌صد سال پیش و مواجه شدن جوامع اسلامی با پیشرفت‌های جهانی بازمی‌گردد. تمرکز مرجعیت، ظهور مقتضیات و نیازهای جدید در میان افراد جامعه، تغییر و تحول در ساختار اجتماعی و سیاسی و ظهور فناوری‌های جدید، نیاز به اصلاح را حوزه‌های علمیه پدید آورد. تمرکز مرجعیت از دوره‌ی شیخ مرتضی انصاری و سپس تداوم آن در میرزای شیرازی، آیت‌الله ابوالحسن اصفهانی و آیت‌الله بروجردی، این واقعیت را پیش روی مراجع تقلید نهاد که با ساختار موجود حوزه‌‌های علمیه نمی‌توانند پاسخگوی نیازهای شیعیان در اقصی ‌نقاط جهان باشند. افزایش شهرنشینی، شکل‌گیری نهادهای آموزشی مدرن در جوامع شیعه و بسیاری از دیگر تحولات ساختاری نیز نواقص حوزه‌‌های علمیه را آشکارتر می‌ساخت. در چنین زمینه‌ی کلی‌ای، نخستین دور تلاش‌ها برای اصلاح ساختار حوزه در دوران مرجعیت آیت‌الله ابوالحسن اصفهانی آغاز شد. محرک اولیه‌ی این دور از تلاش‌ها، وضعیت نابسامان آموزشی حوزه‌ی نجف بود. در این برهه، شماری از مدرسان برجسته‌ی حوزه از جمله علامه امینی، سید هادی مـیلانی، سید حسن تهامی و سید علی مردقائنی طرحی برای اصلاح حوزه به آیت‌الله اصفهانی ارائه می‌دهند که به رغم موافقت اولیه‌ی وی، در نهایت مورد قبول واقع نمی‌گردد. اما چندی بعد، محمدرضا مظفر با حمایت آیت‌الله اصفهانی دست به تاسیس جمعیت «منتدی‌النشر» زد که هدف آن اصلاح نظام آموزشی و تبلیغی حوزه‌ی نجف بود. این جمعیت با گردآوردن مشاوران و متخصصان توانست شاخه‏های متعددی تشکیل دهد و با تأسیس دانشکده‏های فقه و تبلیغ، و ساخت مدارس علمیه و تدوین کتاب‏های درسی برای آن‏ها، دگرگونی بزرگی را در نظام حوزه نجف پدید آورد(←اصلاح ساختار حوزه‌ی نجف).

اما تحول ساختاری در حوزه‌ی علمیه‌ی قم، در دوران مرجعیت آیت‌الله بروجردی احساس شد. گرچه در این برهه، آیت‌الله بروجردی طرح تدوین‌شده توسط شمار از مردسان برجسته‌ی حوزه برای اصلاح ساختار را نپذیرفت، اما طی دوران مرجعیت عامه‌ی ۱۵ ساله‌ی خود مجموعه اقدامات زیادی را برای سامان دادن به وضعیت حوزه‌‌ی علمیه صورت داد. سامان دادن به وضعیت وعظ و تبلیغ دینی، فعال کردن حوزه‌های علمیه محلی و مراکز دینی در مناطق مختلف ایران و جهان، جدیت برای تنظیم، تصحیح و نشر آثار فقهی شیعه، تشکیل نهادهای اداری نظیر هیات رسیدگی برای بررسی تخلفات طلاب و حوزویان و شماری اقدامات دیگر در کارنامه‌ی آیت‌الله بروجردی برای اصلاح ساختار حوزه ثبت شده است.

گام بعدی برای تحول حوزه‌ی قم با درگذشت آیت‌الله بروجردی و تاسیس دارالتبلیغ توسط آیت‌الله شریعتمداری برداشته شد. دارالتبلیغ نهاد آموزشی فراگیری بود که بسیاری از علوم جدید را نیز به طلاب آموزش می‌داد و ساختار اداری منظمی برای سامان بخشیدن به وضعیت آموزشی و تبلیغی حوزه تدارک دیده بود. آیت‌الله خمینی با تشکیل دارالتبلیغ مخالف بود و تاسیس ان را موجب تضعیف احتمالی نظام حوزه‌ی علمیه‌ی قم می‌دانست(←اصلاح ساختار حوزه‌ی قم).

پس از تاسیس نظام جمهوری اسلامی و افزاش روزافزون نقش حکومت در برنامه‌ریزی و مدیریت برای حوزه (با تاسیس نهادهایی چون شورای مدیریت حوزه‌ی علمیه‌ی قم و شورای عالی مدیریت) و به ویژه در سال‌های اخیر، گام‌های بزرگی برای تغییر و تحول در ساختار سنتی حوزه و تحت عنوان «اصلاح ساختار حوزه» برداشته شده که از منظر برخی محققان، جهت‌گیری این اقدامات به تولید انبوه متخصصان حوزوی، باعث بوروکراتیزاسیون حوزه‌ی علمیه و از بین رفتن مولفه‌های مثبت تاریخی در ساختار آموزشی حوزه می‌گردد و در درازمدت، وضعیت نامساعدی برای حوزه‌ی قم رقم خواهد زد.

منابع:

ابوالحسینی، رحیم(۱۳۸۴)، «پیشگامان تقریب: شیخ محمد رضا مظفر «اصلاح‌گر حوزه‌ها»، اندیشه تقریب، پاییز ۱۳۸۴، شماره۴، صص.۱۲۹-۱۱۵.

رنجبر، مقصود(۱۳۸۲)، «فضای تنفس شیعه/ گفتمان اصلاح در حوزه علمیه قم در دهه ۴۰ شمسی»، زمانه، سال دوم، دی ۱۳۸۲،شماره۱۶، صص.۳۰-۲۲.

سلیمانیه، مهدی(۱۳۹۰)، بررسی ویژگی‌های جامعه‌شناختی نمونه‌ی نوعی محصل علوم دینی در حوزه‌ی علمیه‌ی قم، پایان نامه در مقطع کارشناسی ارشد رشته‌ی پژوهش علوم اجتماعی، دانشگاه تهران: دانشکده‌ی علوم اجتماعی، استاد راهنما: دکتر سارا شریعتی. 

• < قبلی
• بعدی >