یکی از نقدهایی که همواره و به ویژه در سالهای اخیر به جریان جامعه شناسی دانشگاهی در ایران از سوی نهادهای خارج از دانشگاه و نیز خود دانشگاهیان مطرح شده است، عدم ارتباط این رشته با مسائل بومی جامعه ایران است. برخی از نقدها بر انتخاب اشتباه موضوعاتی تأکید میکردند که از درون رویکردهای نظری غربی استخراج شده اند و نه از اعماق جامعه ایران و برخی دیگر استفاده از این نظریات و رویکردها را در تحلیل موضوعات مرتبط با ما کاری نادرست محسوب کردهاند که درکی غلط و کژدیسه از شرایط زیست اجتماعیمان ایجاد مینماید.
ادامه ...من در دو محور صحبت میکنم. یکی درباره اهمیت کتاب «کتابشناسی انتقادی جامعهشناسی تشیع» و دوم درباره یک ابهام نظری. و اما درباره این اثر غیر از جنبههای محتوایی یکی از ویژگیهای آن که در تاریخ پژوهش ماندگار خواهد شد جمعی بودن است. ما کار پژوهشی و تولید فکری جمعی در تاریخ تحقیق و نگارش مان نداریم یا انقدر اندک است که مصداق ضرب المثل «النادر کالمعدوم» میشود. البته کارهایی مانند کتاب «محمدخاتم پیامبران» که مرحوم مطهری با همکاری دکتر شریعتی فراهم اوردند یا کتاب «مرجعیت و روحانیت» در سالهای پیش از انقلاب موجود است که تالیف فردی نیست اما مجموعه مقالات است و نمیتوان آن را مثال و مصداق تولید جمعی دانست.
ادامه ...«شاید بشود به نسل سوم جامعهشناسی تشیع فکر بکنیم و آن این است که وارد دیالوگ انتقادی با تجویزکنندگان دین بشویم». این گزارهای است که توسط دکتر احمد شکرچی ـ عضو هیئت علمی دانشگاه بهشتی ـ در بخش پایانی نشست علمی رونمایی از «کتابشناسی جامعهشناسی تشیع» مطرح شده است. به سنت همیشگی جلسات عمومی گروه مطالعاتی، بخش پایانی جلسات به گفتگو و بحث گروهی حضار و سخنرانان در جلسه اختصاص داشت. نظر به اهمیت مباحث مطرح شده، متن پرسش و پاسخ جلسه رونمایی کتاب جامعهشناسی تشیع در انجمن جامعهشناسی ایران در تاریخ 31 اردیبهشت 96 پیاده شده و منتشر میگردد:
ادامه ...«انتظار و مهدویت» حوزهای است که به یکی از اعتقادات و باورهای اساسی شیعیان دوازده امامی یعنی مهدویت میپردازد و سعی میکند این موضوع را با رویکرد اجتماعی و تاریخی مورد بررسی قرار دهد. مباحثی که در این حوزه بیشتر مطرح شدهاند بررسی علل، کرکردها و پیامدهای انتظار بوده است. موضوعاتی که در آثار مختلف به طور پراکنده بر آنها تأکید شده است و یا امکان طرح آنها هست عبارتند از: بررسی شرایط اجتماعی و تاریخی شکلگیری باور مهدویت در آغاز اسلام و از سوی دیگر بررسی ارتباط این آموزه با شرایط امروز و جوامع معاصر که خود این زمینه بحثهای مختلفی را دربرمیگیرد که از جمله میتوان به این موارد اشاره کرد:
انتشار کتاب «کتابشناسی انتقادی جامعه شناسی تشیع» فارغ از اهمیتی که می تواند برای علاقه مندان به پژوهش در حوزه ی جامعه شناسی دین به طور عام و جامعه شناسی اسلام به طور خاص (و در میان گرایش های متکثر آن، «تشیع دوازده امامی در ایران» به طور ویژه) داشته باشد، حامل دو پیام مهم است خطاب به جامعه شناسان متمرکز بر مسائل اجتماعی در ایران: غفلت از جامعه شناسی یکی از رؤیت پذیرترین و در عین حال تأثیرگذارترین و تأثیرپذیرترین پدیده های اجتماعی در جامعه ی ایران، یعنی «مذهب تشیع دوازده امامی»، یا آن طور که سارا شریعتی از آن نام می برد "امر نزدیک"
ادامه ...حوزه «باطنیگری، تصوف و عرفان»، حوزهای حاشیهای در جامعهشناسی تشیع است که تاکنون چندان به آن پرداخته نشده و کتابهای اندکی با رویکرد اجتماعی در موردش نگاشته شده است در حالیکه کتابهای نسبتا زیادی در این حوزه وجود دارد که اغلب رویکرد تاریخی دارند. مسأله اصلی در این حوزه رابطه میان تشیع و تصوف است و سه رویکرد موجود در این زمینه را اینگونه میتوان صورتبندی کرد: رویکردی که قائل به وجود منشأ و سرچشمه مشترک میان تشیع و تصوف و پیوند و نزدیکی زیاد این دو است تا حدی که برخی این دو را یکی میدانند، رویکرد دوم کسانی هستند که معتقدند هیچ ارتباطی میان تشیع و تصوف وجود ندارد و رویکرد سوم معتقد به وجود ارتباط متقابل و تأثیر و تأثر این دوست. موضوعات اصلیای که در این حوزه قابل طرح هستند عبارتند از: انواع فرقههای شیعی و ارتباط آنها با فرق متصوفه، نقاط اشتراک و افتراق این دو، شراط عینی پیوند تشیع و تصوف.
پیریزی هر حوزهی مطالعاتی جدیدی نیازمند شناخت میراث و ادبیات نظری موجود است. زمانی که گامهای اولیه برای شکلگیری گروه مطالعاتی جامعهشناسی تشیع برداشته شد، به پیشنهاد استاد و سرپرت علمی گروه، دکتر سارا شریعتی، قرار شد مقدمتاً یک ماخذشناسی از ادبیات موجود در این حوزه صورت گیرد که بر ظرفیتها و کمبودهای حوزهی مطالعاتی، اشراف لازم حاصل شود. تردیدی نیست که محصول این مرحله از کار که اکنون با عنوان «کتابشناسی انتقادی جامعهشناسی تشیع» در دسترس پژوهشگران و عموم افراد قرار گرفته، چیزی بیش از یک گام اولیه برای بارورتر ساختن این حوزهی مطالعاتی نیست. در این یادداشت کوتاه کوشیدهام عمدتاً بر برخی محدودیتها تمرکز کنم تا مزایا و نوآوریها.
حوزه زیارت و مکانهای مذهبی از دیگر حوزههای مهم در جامعهشناسی تشیع است که همچون حوزه مناسک، رویتپذیر است و یکی از عرصههای تجلی دینداری عامه به حساب می آید. همچنین حوزه زیارت فصلهای مشترکی با حوزه مناسک داراست. اهمیت «امام» در میان شیعه چنان است که به «قدمگاه امام»، «مدفن امام»، «فرزندان و نوادگان امام» وجهی مهم و قابل تامل میبخشد و مکانهای زیارتی همچون زیارتگاهها، قدمگاهها و امامزادهها را شکل میدهد.
۱-تشیع زیسته، یعنی تشیع واقعی حاضر در «تاریخ» و «جامعه» تاکنون از سوی متفکران ایرانی، چندان از منظر جامعهشناسی موضوع مطالعه قرار نگرفته و کتابهای زیادی پیرامون آن به رشته تحریر در نیامده است. این را میتوان یکی از مهمترین یافتههای نزدیک به پنج سال جستوجو و پژوهش یک تیم ۲۰ نفره از پژوهشگران علوم اجتماعی دانست که همه تلاش خود را مصروف یافتن آثاری کردهاند که اگر نه در حوزه «جامعه شناسی تشیع» قرار بگیرند، دست کم از قسمی «رویکرد اجتماعی» برخوردار باشند.(شریعتی و دیگران، ۱۳۹۶ : ۳۰)
نگاهی فراتحلیلی و آماری به یافتههای پژوهش کتابشناختی جامعهشناسی تشیع که توسط گروه مطالعاتی جامعهشناسی تشیع در طول بیش از دو سال گذشته صورت گرفتهاست، نکات قابل توجهی را در مورد ويژگیهای آثار تولید شده در این حوزه در هفتاد سال گذشته به زبان فارسی بر ما مکشوف میکند. در متن زیر تلاش میکنم تا برخی از این نکات را به اجمال مورد اشاره قرار دهم. آنچه مشخص است، این نکات توصیفی، پرسشهایی جدی را پیش میکشند که نیازمند مداقه، پژوهش و ارائهی پاسخهایی روشمند هستند:
کتاب «کتابشناسی انتقادی جامعهشناسی تشیع»، تلاشی جمعی برای پاسخگویی به این نیاز اساسی علوم اجتماعی ایران است: اثری که تلاش میکند داشتههای علوم اجتماعی ایران را در زمینه شناخت اجتماعی تشیع، به صورتی روشمند، منسجم و منظم نقد کند و ناگفتهها را نیز بیابد. نقدی که هم داشتههای علوم اجتماعی ایران را قدر مینهد و هم نقاط ضعف را.کتابشناسی انتقادی جامعه شناسی تشیع را از دید من، شاید بتوان این پروژه را گامی در راستای تحقق هدفی بنیادین قلمداد کرد: «استخراج و تصفیه منابع فرهنگی»؛ این بار در ساحت علوم اجتماعی ایرانی آنجا که به شناخت تشیع پرداخته است.
این آدرس پست الکترونیک توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید