عید فطر در ایران در غیاب سیاستگذاری‌ها

عید فطر یکی از دو عید مهم اسلامی ـ‌ در کنار عید قربان ـ است که در پایان ماه رمضان، پس از یک ماه روزه‌داری، از سوی مسلمان جهان جشن گرفته می‌شود. با این حال کیفیت برگزاری و سیاستگذاری‌ها در برپایی این مناسبت مهم در میان کشورهای اسلامی متفاوت است. گرچه در بیشتر کشورهای مسلمان‌نشین نظیر ترکیه و دوبی، ماه رمضان و عید فطر، سراسر جشن و عرصه حضور جمعی مردم در خیابان‌های شهر است، در ایران ‌برگزاری این مناسبت مهم از الگوی متفاوتی برخوردار است. در این یادداشت برآنیم تا از خلال مروری بر آداب و مناسک برگزاری عید فطر در ایران، ‌به سیاستگذاری‌های رسمی و دولتی در این خصوص بپردازیم. سوال این است که آیا این عید مهم اسلامی همراه با برپایی جشن‌هایی از سوی نهادهای متولی و مردم است یا تنها در قالب مناسبت و تعطیلاتی در تقویم رسمی کشور خلاصه می‌شود؟

الگوی برگزاری عید فطر در کشورهای مختلف جهان

عید فطر که در پایان ماه رمضان واقع شده و اولین روز ماه شوال است، با مناسک و آداب متفاوت و متنوعی از سوی مسلمانان جهان برپا می‌شود. مروری هر چند گذرا بر این آداب، زاویه‌ی توجه و پرداختن به این عید را در ایران آشکار می‌کند؛

عيد فطر در تركيه به دليل مصرف زياد شيريني و آب ‌نبات در اين روز به "شكر بايرامي" به معنای عيد شكر معروف است. چند روز مانده به عيد، خانه‌تكاني و پخت و پز شيريني‌هاي مخصوص عيد شروع مي‌شود. در روز عید، نماز عيد با شكوه تمام و با حضور برخي سران سياسي و دولتي تركيه در مساجد محل در سراسر كشور برگزار مي‌شود. مردم در اين روز به زيارت اهل قبور مي‌روند، لباس‌هاي نو می‌پوشند و به ديد و بازديد از خويشان و آشنايان مي‌پردازند. در تركيه تعطيلات رسمي به مناسبت اين عيد سه روز است.

در سودان مردم در نیمه ماه رمضان با خانه‌تکانی، خود را برای این عید مهم آماده می‌کنند. زنان در خانه انواع کیک و شیرینی‌های محلی را می‌پزند و بعد از نماز عید به مساجد برده و از مردم پذیرایی می‌کنند. ساعات اولیه عید به دید و بازدید اقوام و همسایگان اختصاص دارد. بعد از ظهر عید، مردم بر سر مزار اموات خود حاضر می‌شوند.

مسلمانان مصر یك هفته پیش از فرا رسیدن عید فطر به استقبال این روز رفته و مراسم خاصی كه برگرفته از میراث گذشتگان است برگزار می‌كنند. شب عید فطر، مصری‌ها اشعار خاصی كه یكی از آن‌ها "این شب عید" است را می‌خوانند. نماز عید فطر در این كشور بسیار باشكوه برگزار می‌شود و صندوق‌های دریافت زكات فطریه در محل برگزاری نماز مستقر می‌شود. تعطیلات عید از اول تا سوم شوال است. كیك‌های عید فطر در عین بومی بودن از تنوع زیادی برخوردار است. برگزاری مسابقات ورزشی از جمله اسب‌دوانی از مراسم خاص عید فطر در مصر است.

مردم اندونزی با برگزاری مراسمی به نام "حلال‌به‌حلال" به معنی روز مصالحه و آشتی که در مساجد برگزار می‌شود به استقبال عید فطر می‌روند. در شب عید مسلمانان اندونزی به کوچه و خیابان‏ها می‌روند و ندای‌ الله اکبر سر می‏دهند و با زدن طبل و نواختن موسیقی رسیدن عید فطر را اعلام کرده و به یکدیگر تبریک می‌گویند. ارسال کارت تبریک به آشنایان در ایام عید فطر نیز یکی دیگر از رسوم عیدفطر در اندونزی است. از رسوم جالب در اندونزی در زمان عید فطر، بازگشت بیشتر اندونزیایی‌های خارج‌نشین به کشورشان است. در اندونزی سه‌ روز قبل و دو روز بعد از عید فطر تعطیل رسمی است.

مردم مالزی عید فطر را "هری رایا" به معنای روز عید می‌نامند. آنان از چند روز مانده به عید خود را آماده‌ی استقبال از عید می‌کنند، شهر را چراغانی کرده  و به خرید از فروشگاه‌ها برای آمادگی روز عید می‌روند. مردم زیادی به سفر می‌روند تا روز عید را در روستاها و شهرهای مختلف در کنار خانواده‌ی خود سپری کنند. مردم مالزی در شب پیش از عید به تهیه‌ی غذا و شیرینی سنتی مخصوص از جمله "رندانگ" و "توپات" می‌پردازند. رسم جالب دیگری که در این کشور جریان دارد سنت "سفره باز" است. نخست وزیر و مقامات دولتی قبل از عید از مردم دعوت به عمل می‌آورند تا در روز عید در خانه‌ی آنان حضور پیدا کنند. مقامات دولتی در روز عید درب خانه ی خود را بر روی عموم مردم باز می‌کنند و مردم هم برای عرض تبریک به منزل آنان می روند.

کشور کویت تنها کشوری است که  مردم برای عید فطر، هفت شبانه روز را به جشن گرفتن می‌پردازند. در این روزها تمامی مغازه‌ها و مراکز خرید با پرچم‌هایی مخصوص عید زینت داده می‌شوند. تمامی منازل و مغازه‌ها و حتی شرکت‌ها نیز از قبل تمیز شده‌اند و بوی عود از همه‌جا به مشام می‌رسد. در این روزها مردم به عیددیدنی اقوام و آشنایان می‌روند و همگی لباس‌هایی نو که برای این عید خریداری کرده‌اند، می‌پوشند.

در ایران مردم در ساعات اولیه صبح برای حضور در نماز جماعت عید فطر حاضر می‌شوند. از مساجد صدای تکبیر ویژه روز عید فطر به گوش می‌آید. همچنین صندوق‌های جمع‌آوری زکات فطریه در مساجد قرار دارد و افراد می‌توانند فطریه خود و خانواده‌شان را پرداخت نمایند. پس از ادای نماز عید فطر و عرض تبریک و تهنیت به یکدیگر، پذیرایی ساده‌ای(شیرینی و شکلات) از سوی تولیت مسجد و یا خود مردم  صورت گرفته و پس از آن در نبود هیچ مناسک جمعی و جشن و شادی عمومی مردم به خانه‌های خود باز می‌گردند. ناهار روز عید فطر معمولاً در جمع‌های خانوادگی و دوستی صرف می‌شود و برخلاف مناسبت‌هایی همچون ایام تاسوعا و عاشورا، غذای جمعی و نذری وجود ندارد. گرچه نهادهایی همچون شهرداری‌ها به برگزاری جشن‌ها و جُنگ‌های شادی در شب عید در پارک‌ها و بوستان‌ها می‌پردازند اما واقعیت این است که این جشن‌ها نمی‌توانند به تمامی، عموم مردم را مخاطب قرار داده و شادی و نشاط ناشی از یک جشن بزرگ و عمومی را ایجاد کنند. در واقع شادی روز عید، نه در سطح کلان و با حضوری فعالانه همه، که به شکل جزیره‌ای و در جمع‌های خانوادگی پایان می‌یابد.

جشن، زمانی برای تخلیه انرژی افراد و بازتولید توان

اهمیت جشن‌ها برای جوامع انسانی از آن‌جا ناشی می‌شود که جشن‌ها زمانی برای تخلیه هیجانات افراد هستند. از طریق جشن‌هاست که مردم روح و توان جمعی‌شان را باز می‌یابند و از غرق شدن در افکار خودمدارانه‌شان باز داشته می‌شوند و به سمت تجربه همبستگی اجتماعی می‌روند. رهایی این انرژی احساسی همراه با تحول خود، اهمیت عمده­‌ای برای تجدید حیات مداوم زندگی اجتماعی دارد، که به افراد اجازه می­‌دهد تا در یک جامعه کلی بزرگ یا در بدنه جمعی کوچکی، گرد هم آیند و ادغام گردند. جشن‌ها، وقفه و تعلیقی را در زمان عادی به وجود می‌آورند و از این طریق نظم و یکنواختی زندگی و امور روزمره را در هم می‌شکنند.

خلاء سیاستگذاری‌ها در رابطه با مناسبت‌های شاد

در ایران برگزاری اکثر مناسبت‌های شاد و اعیاد، فاقد الگوی مشخص و مناسب است. هم‌چنین در بسیاری از  مناسبت‌های شاد، الگوی برگزاری اعیاد بسیار به الگوی سوگواری‌ها نزدیک است. مکان برگزاری جشن همچون سوگواری‌ها همان مساجد، تکایا، حسینیه‌ها و مهدیه‌هاست. بخش اصلی جشن، سخنرانی و مداحی است و عموما ریتم مداحی‌ها تفاوت چندانی با عزاداری‌ها ندارد. حتی اطعام و نذری‌های جمعی هم جز در معدود جشن‌هایی همچون نیمه شعبان بسیار مختصرتر از سوگواری‌هاست. این همه ما را به این دیدگاه نزدیک می‌کند که سنت جشن در مناسبت‌های مذهبی بسیار ضعیف و فاقد خلاقیت‌ است. در بسیاری از مناسبت‌ها زمان جشن تنها به اختصاص تعطیلی در تقویم رسمی خلاصه می‌شود و سیاستگذاری‌ها در راستای برپایی آن نیز بسیار ضعیف است.

الگوی برگزاری عید فطر نیز از دیگر مناسبت‌های شاد مستثنی نیست و همانگونه که برای اغلب مناسبت‌های شاد الگو و مناسکی تعریف نشده و به بیانی "مناسک‌سازی و پردازی"صورت نگرفته، در مورد این عید مهم نیز مساله به قوت خود باقی است. به بیانی به جز آدابی که در برپایی این عید در روایات و کتب اسلامی موجود است، همچون غسل روز عید فطر،‌ پوشیدن لباس نو، معطر و خوشبو بودن، ادای نماز عید به جماعت،‌ نهادهای متولی در این خصوص بسیار ضعیف عمل نموده است[۱].

یک جستجوی ساده اینترنتی هم می‌تواند ما را به این نظر نزدیک کند. جستجو در رابطه با عید فطر در کشورهای مختلف عموماً تصاویری با رنگ‌هایی بسیار شاد و تزئینات عید بر در و دیوار شهر، انواع غذاها و شیرینی‌ها و حضور مردم در سطح خیابان‌های شهر را به همراه دارد. در مورد ایران اما، تصاویر به نماز جماعت عید فطر و زکات فطریه محدود می‌شود. این مساله خود گویای این مهم است که مهم‌ترین و به نوعی تنها نشانه جمعی عید فطر، "نماز عید فطر" است.

امکان سیاستگذاری و مناسک‌سازی در اعیاد(به طور مشخص مورد عید فطر)

 جامعه ایران یک جامعه مذهبی با سنت غالب شیعی است که هم مناسبات شاد و هم مناسبات سوگوارانه را در دل خود جای داده است. اما مساله اینجاست که این مناسبات، سهم یکسانی را از سیاستگذاری‌ها به خود اختصاص نداده‌اند. برای مثال در ایام عاشورا طیف متنوعی از مناسک و آیین‌ها حول واقعه این واقعه مهم شکل گرفته است. در این مناسبت مهم طیف گسترده‌ای از مناسک ـ از عزاداری‌های باشکوه در سطح خیابان گرفته تا آذین‌بندی شهر با رنگ مشکی که نماد سوگواری است و اطعام و نذری‌های مفصل و کلان از سوی نهادهای دولتی و خود مردم ـ را شاهدیم. حتی از سوی دولت در این خصوص مناسک‌سازی‌هایی نیز انجام می‌شود. برای مثال همایش جهانی شیرخوارگان حسینی[۲] که چند سالی است با شکوه هرچه تمام انجام می‌شود،‌ نمونه‌ای از این دست مناسک‌سازی‌ها و آیین‌پردازی‌هاست. اما در خصوص اعیاد این دست مناسک‌سازی‌ها یا به طور کلی وجود ندارد یا بسیار کمرنگ است.

به نظر می‌رسد که با توجه به دینی بودن جامعه ایران و نیاز  جامعه به شادی و جشن،‌ اعیاد و مناسبت‌های مذهبی شاد، پتانسیل بالایی را برای شکل‌دهی به جشن‌ها و شادی‌های جمعی با مشارکت عموم مردم داراست. در این خصوص می‌توان از الگوی جشن‌های ملی نظیر نوروز یا جشن نیمه‌شعبان که با شکوه تمام برگزار می‌شود الگوبرداری نموده و در سطح کلان برای برپایی هرچه باشکوه‌تر این جشن‌ها سیاستگذاری نمود.

................................................. 

• < قبلی
• بعدی >