مفهوم‌سازی جامعه‌شناختی درباره روحانیت شیعه

• نویسندگان: دکتر سارا شریعتی (استادیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران)؛ کمال رضوی (دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه بهشتی) 
• مقاله‌ی ارائه‌شده به سومین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری (انجمن جامعه‌شناسی ـ 22 و 23 اردیبهشت 1395)

چکیده

مفاهیم علمی هم ابزارهایی برای اندیشیدن و نظریه‌سازی هستند و هم خروجی و محصول نظریه‌ها. بدون در اختیار داشتن مفاهیم دقیق و سنجیده، طرح و ارائه نظریات مطلوب ناممکن است. همچنان که اندرو سایر تصریح می‌کند علوم اجتماعی‌ای که در آنها اهمیت مفهوم‌سازی نادیده گرفته می‌شود، در معرض داخل شدن سوءبرداشت‌های فهم عامه در چارچوب نظم‌بخش خود است (سایر، 1388: 71).

روحانیت و مرجعیت از موضوعاتی است که کمتر موضوع بررسی جامعه‌شناختی بوده و همین امر سبب شده که مفاهیم جامعه‌شناختی متناسب برای اندیشیدن و نظریه‌سازی درباره روحانیت نیز در اختیار نباشد.

فقدان مفاهیم اندیشیده زمینه نوعی اغتشاش مفهومی و ابهام و ناسازگاری در تعیین جایگاه اجتماعی روحانیت را سبب شده است. چنانکه بسیاری از نویسندگان در مورد روحانیت از مفهوم «نهاد» استفاده کرده‌اند، بی‌آنکه مقصود آنها از نهاد، مفهوم رایج جامعه‌شناختی «نهاد اجتماعی» باشد. شماری از صاحب‌نظران از روحانیت به‌مثابه «نهاد مدنی» سخن گفته‌اند، اما همین داعیه نیز چنانکه باید مورد سنجش و پرداخت مفهومی قرار نگرفته است. همچنان‌که کاربست مفاهیم دیگر چون «قشر»، «گروه اجتماعی»، «طبقه»، «صنف»، «کاست»، «سازمان» و .... در مورد روحانیت نیز با همین خلاءها و مسائل جدی‌تری روبروست. قریب به اتفاق کاربست‌های مفهومی فوق بر اساس مالوفات ذهنی و کاربردهای عمومی مفاهیم مذکور است و تلاش‌های اندک برای پرداخت مفهومی نیز چنانکه خواهیم دید، غیردقیق و نابسنده بوده‌اند.

کوشش این مقاله این خواهد بود که ضمن تمایز گذاشتن میان «کاربست مفهومی» و «مفهوم‌سازی»، با به‌کارگیری روش کتابخانه‌ای و همچنین تحلیل مفهومی، انواع مفاهیم ممکن یا به‌کار گرفته شده برای توصیف روحانیت در تشیع را مورد بررسی اجمالی قرار داده و نشان داده شود که چرا مفاهیمی نظیر سازمان، صنف، کاست و طبقه برای سخن گفتن درباره روحانیت نابسنده، بلاوجه یا غیردقیق هستند و در مقابل، تلقی روحانیت به مثابه «نهاد اجتماعی»، «نهاد مدنی» و «گروه منزلتی» چه لوازم نظری و عملی خواهد داشت.

در یک تحلیل ثانویه به این نکته اشاره خواهیم کرد که مفاهیم مذکور توسط کدام جریان‌های فکری و بر اساس کدام مطلوبیت عملی و گرایش نظری به کار بسته شده و چرا این انتخاب انجام گرفته است؟

در نهایت به پیش رو نهادن این فرض می‌پردازیم که آیا مفاهیمی از درون سنت اسلامی و شیعی می‌توانند برای توصیف و تحلیل روحانیت و اجزای آن مورد ارجاع و استفاده قرار گیرند؟ در این راستا مفهوم «مرجعیت به مثابه بیت» مطرح و ابعاد چنین مفهوم‌پردازی‌ای مورد بررسی اجمالی قرار می‌گیرد.

در شرایط فقدان مفهوم‌سازی‌های مناسب در موضوع مورد مطالعه (روحانیت)، کار مفهوم‌سازی اهمیتی دوچندان می‌یابد.

واژگان کلیدی: مفهوم‌سازی روحانیت، نهاد روحانیت، گروه منزلتی روحانیت، طبقه روحانیت، صنف روحانیت، سازمان روحانیت.

 دریافت کتاب چکیده مقالات همایش

• < قبلی
• بعدی >