مناسك روی پاشنه روشن‌فكری

باورهای مذهبی در زندگی دین‌داران،  در  «مناسك» و «آیین»‌های دینی بروز پیدا می‌كند.  برای دین‌داران سنتی، رساله‌های عملیه،  راهنمای تكالیف دینی و تعیین‌كننده رفتارهای زندگی دینی است، ضمن اینكه اجتماعات مذهبی مختلفی چون روضه‌ خوانی‌ها،  مولودی‌ها،  ختم ادعیه و عزاداری‌ها وجه جمعی و هویت‌بخش دین است كه فضایی برای ارتباط ‌باور مندان با یكدیگر و نسل‌های نو،  فراهم می‌آورد كه جنبه آموزشی و تبلیغاتی را نیز در پی دارد.  اما برای مخاطبان روشن‌فكران مذهبی وضع به‌گونه دیگری است. با حضور در چند محفل روشن فكران مذهبی و نشست و برخاست با آنان كافی است تا ابهام‌هایی در زمینه رابطه باورهای دینی با اعمال آن‌ها در ذهن آشكار شود. 

تشیع و زیست اجتماعی

 در کنار روحانیت، مناسک ازجمله دیگر رویدادهایی است که شیعیان را رویت‌پذیر می‌کند. تعداد مناسک شیعی و اهمیتی که مناسک در دین‌داری شیعیان دارند، تفاوت بارزی را با دیگر مذاهب اسلامی ایجاد می‌نماید. زمان‌های بسیاری در طول سال به برگزاری مناسک اختصاص یافته است؛ همچنین شیعیان مکان‌های زیادی را جهت انجام مناسک تعیین کرده‌اند. جامعه‌ای عزادار، زائر و منتظر؛ اگر قرار باشد جامعه شیعی را با سه مفهوم بیان کنیم، این‌ها بهترین و گویاترین عناوین هستند.

اربعین ایرانی ـ اربعین عراقی

در پدیده‌ی اربعین، ما با دو خوانش و گفتمان اصلی مواجه‌ایم: «اربعین ایرانی» و «اربعین عراقی». فهم اربعین در گرو فهم و تمایزگذاری میان این دو گفتمان است و فهم هرکدام این دو نیز مستلزم شناخت زمینه‌های اجتماعی فرهنگی سیاسی حیات تشیع در ادوار مختلف به‌ویژه دوره‌ی معاصر در عراق و ایران است؛ با توجه به تفاوت‌های مهم تشیع عراقی و تشیع ایرانی. یکی از خاستگاه و آبشخورهای  تمایزبخش میان تشیع ایرانی و عراقی، «دیگری»های آن‌هاست. دیگریِ شیعه به‌طور سنتی «اهل‌سنت» بوده است. اما در دوره‌ی معاصر و به‌ویژه بعد از تأسیس جمهوری اسلامی در ایران، به‌اقتضای حکومت‌داری، دیگری‌های جدید برای شیعه تعریف شد. دیگریِ تشیع ایرانی در خوانش رسمی جمهوری اسلامی، نه اهل‌سنت بلکه غرب است. 

محرم: بازپس‌گیری شهر

محرم، ماه بازپس‌گیری شهر توسط منطق اجتماعی است. فضای شهری در ایران، در طول سال، غالباً موضوع و عرصه‌ی سیاستگزاری قدرت سیاسی، دولت و دستگاه‌های رسمی است. کنترل جدی فعالیت‌ها در فضاهای عمومی، مدیریت رسمی بصری شهر (از پوسترها و بنرها گرفته تا تلویزیون‌های شهری و دیوارنوشته‌ها)، حساسیت شدید نسبت به هرگونه فعالیت جمعی منجر به شکل‌گیری تجمعات در فضای عمومی، سلطه‌ی منطق اقتصاد بر فعالیت شهروندان در فضای شهری (نظیر ممانعت از فعالیت دستفروشان و خرده‌فروشان در فضاهای عمومی از سوی نهادهایی که غالباً دغدغه‌های اقتصادی دارند)، همه و همه شهرهای ایران را به میدان تحت کنترل قدرت‌ سیاسی و منطق اقتصادی بدل کرده‌است.

اربعین ِ ناشناخته و پنج رویکرد

بر اساس خبرها، در رویدادی کم‌سابقه، نمازجمعه‌ اهواز در هفته ی منتهی به اربعین امسال برگزار نشد؛ چرا که امام‌جمعه‌ی اهواز و سه امام جمعه‌ی موقت دیگر این شهر به عراق رفته‌بودند تا در مراسم اربعین شرکت کنند. در سطحی دیگر، عزیزی می‌گفت بازار ماهی‌فروشان خرمشهر و آبادان از دو هفته‌ پیش از اربعین حالتی نیمه‌تعطیل داشته چرا که ماهی‌فروشان و کسبه برای مراسم اربعین به عراق رفته‌اند. دوستی دیگر از کرج می‌گفت که بخشی از بازار محله‌ی حصارک کرج هم به دلیلی مشابه، در هفته ی منتهی به اربعین به صورتی چشمگیر نیمه‌تعطیل بوده‌است.

نمادی برای بروز خویشتن و محافظت از فشارهای دردآور تاریخ

ابراهیم حیدری، جامعه‌شناس عراقی معتقد است که هیأت‌های عزاداری، دسته‌هایی مردمی و فولکلوری هستند که در هر محله یا صنفی یافت می‌شوند، و با رفتارهایی نمایشی مانند سینه‌زنی، زنجیرزنی، طبل‌زنی، علم‌گردانی و گاه قمه‌زنی، جشنواره‌ای از اشک و اندوه را پدید می‌آورند که در روز عاشورا با نمایش تعزیه به اوج خود می‌رسد. این شعائر وآئین‌ها همراه با حرکت‌های مخالفت‌آمیز شیعی رشد و گسترش یافته‌اند. پس از سرخوردگی‌ها و ناامیدی‌های مستمری که در تاریخ شیعه فراوان یافت می‌شود، قیام امام حسین به فلسفه‌ای برای شهادت تبدیل شد که شیعه را به مصیبت کربلا پیوند می‌دهد، و به تدریج در حافظه آن‌ها ریشه دوانده است تا جایی‌که به نشانه و نمادی برای بروز خویشتن و محافظت از فشارهای دردآور در طول تاریخ تبدیل شد. قیام امام حسن با گذشت زمان به شعائر و آیین‌ها و مراسمی اعتراضی در برابر نیروهای حاکم رسمی که خود سببی در گسترش این مراسم بود، تبدیل شد.

سبک زندگی شهروندان تهرانی در ماه محرم

جلسه‌ای با عنوان «سبک زندگی شهروندان تهرانی در ماه محرم» در روز شنبه دهم آبان ماه با حضور آقایان غلامرضا مقدم، علی حاتمی و رضا رستمی خزائی در گروه دین انجمن جامعه‌شناسی ایران تشکیل شد. این جلسه دارای سه بخش بود. ابتدا ارائه محققان از نتایج پژوهش‌شان که دو بخش توصیف داده‌ها و تحلیل نتایج را در برمی‌گرفت و بخش آخر جلسه به بحث و گفتگو میان حاضران در جلسه و محققان اختصاص یافت.

نهم ربیع‌الاول و جشن ممنوع عمرکشان

نهم ربیع‌الاول برای بسیاری یادآور تجربه‌ای متفاوت از شرکت در جشن‌های مذهبی و شیعی است. برای بسیاری که در کودکی دست در دست بزرگترها به این جشن رفته‌اند،‌ یادآور صحنه‌هایی عجیب،‌ نمایش‌هایی کمیک،‌ لباس‌های قرمز حتی بر تن سن و سال دارهای مجلس،‌ شنیدن اشعاری که گاه تا بنا گوش شنونده از شرم سرخ می‌شود و مشاهده افراط‌کاری و اشاره‌های ممنوعی است که کمتر می‌توان نظیری برای آن یافت؛ تعلیق و وارونگی در همه‌ی آنچه تا آن لحظه، شکلی عادی داشته است. این یادداشت مروری بر تجربه حضور در این جشن‌های ممنوع است؛ اینکه چه ویژگی‌هایی این جشن ممنوع را از دیگر جشن‌ها متمایز می‌نماید این جشن به دو دلیل از اهمیت بررسی برخوردار است؛ اول اینکه علی‌رغم مخالفت ساخت رسمی با برپایی این جشن و ممنوعیت برگزاری، افرادی همه ساله در این ایام اقدام به برپایی آن می‌نمایند.

اربعین؛ یک «آن» اجتماعی

برای یک ستاره‌شناس، در موقعیت حرفه‌ای‌اش، لحظاتی هست که شانس این را می‌یابد که شاهد تولد یک ستاره یا فروپاشی یک کهکشان باشد. لحظاتی که او سال‌ها و چه بسا یک عمر برای مشاهده‌اش انتظار کشیده‌است. یک «آن». آن‌ی که او شاهد تحولی شگفت و شاید تکرارناپذیر در ساحت علمی است که حرفه‌ی اوست. در زندگی یک جامعه‌شناس نیز چنین لحظات شگفت، خطیر و نفس‌گیری وجود دارند؛ لحظه‌ی خلق و نوزایی یک پدیده‌ی اجتماعی.

آن‌گونه که آثاری چون «تراژدی کربلا» از ابراهیم حیدری به ما گزارش می‌دهند، مناسک اربعین حسینی با آداب و رسوم و زندگی شیعیان عراق و در نگاهی گسترده‌تر، بخش قابل توجهی از مردم آن سرزمین گره خورده‌است.

سوگواری به منزله رسانه شیعه؟

جلسه نقد کتاب رسانه شیعه، از سری جلسات نقد کتاب ‌«گروه مطالعاتی جامعه‌شناسی تشیع»، در اسفندماه ۱۳۹۰ با حضور محسن‌حسام مظاهری نویسنده کتاب، دکتر جبار رحمانی منتقد، دکتر سارا شریعتی و جمعی از دانشجویان، با همکاری «انجمن علمی دانشجویی جامعه‌شناسی دانشگاه تهران»، در تالار شریعتی دانشکده علوم اجتماعی برگزار شد. كتاب «رسانه شیعه» نوشته محسن حسام مظاهری، در نُه فصل و با موضوع «جامعه‌شناسی آیین‌های سوگواری و هیئت‌های مذهبی در ایران» تالیف شده است. در ابتدای جلسه دکتر رحمانی از نویسنده به خاطر نگارش این کتاب تشکر کرده و کار ایشان را کاری تاسیسی از لحاظ سبک کار و گستره آن دانستند....